SÂDIK HİDÂYET

17 Şubat 1903’te Tahran’da doğdu. Edebiyat alanında isim yapmış bir aileye mensuptur. Babası İ‘tizâdü’l-Mülk Hidâyet Kulı Han, Hidâyet kabilesinin kurucusu Rızâ Kulı Han Hidâyet’in torunudur. Sâdık Hidâyet, ilk öğrenimini Medrese-i İlmiyye’de ve orta öğrenimini Dârülfünun’da tamamladıktan sonra Tahran’daki Saint Louis Lisesi’nde okudu. 1925’te gittiği Belçika’da ve ardından Fransa’da inşaat mühendisliği okumaya başladı. Bu sırada Avrupa’nın önde gelen aydınlarıyla tanıştı. Ancak edebiyata olan ilgisi onu mühendislikten vazgeçirdi. 1930’da öğrenimini yarıda bırakarak İran’a döndü. Tahran’da Millî Banka, Pars Ajansı ve bazı şirketlerde kısa süreli görevler aldı. 1934’te Müctebâ Mînovî, Büzürg-i Alevî ve Mes‘ûd-i Ferzad ile “Dörtler” (Reb‘a) olarak bilinen edebiyat topluluğunu kurdu. 1936’da gittiği Bombay’da Pehlevî dilini ve Hint felsefesini öğrendi, ertesi yıl İran’a döndü. 1938’de İran müziğini Batılı standartlara göre yeniden düzenlemek için kurulan İdâre-i Mûsikī-i Kişver’in sekreterliğine getirildi. Aynı zamanda Mecelle-i Mûsîḳī dergisinin yayın editörlerinden oldu. 1945’te Özbekistan’ın Taşkent ve diğer bazı şehirlerine gitti.

1940’tan sonra realist bir üslûpla hikâye yazmaya başladı. Hikâyelerini içeren Seg-i Vilgerd adlı eseri bu dönemin ürünüdür. Yazarlığının ikinci dönemindeki eserlerinde aşk ve mutluluğun her insanın hakkı olduğu, fakat gerçeğin böyle olmadığı düşüncesi hâkimdir. 1941-1947 yılları arasındaki yazıları siyasî bir muhteva taşır. Arkadaşları Tudeh Partisi çevresindendi ve yazı yazdığı dergiler de sol ideolojiyi temsil ediyordu. Ancak zamanla yaptığı sert eleştirilerden sonra o çevreyle ilişkisini kesti. 1950 yılı sonlarında Paris’e gitti. Dört ay sonra içine düştüğü psikolojik bunalımın ardından 9 Nisan 1951’de evinde intihar etti ve Père Lachaise Mezarlığı’na gömüldü.

Hikâyeci, romancı, halkbilimci, oyun yazarı, denemeci, araştırmacı, çevirmen ve ressam olan Sâdık Hidâyet, İran’daki hayatı gerçekçi bir görüşle yansıtan eserlerinde yalın ve ustalıklı bir dille toplumun en çok ezilen insanlarının dramını anlatır. Kahramanları sıkıntı çekenler, köylüler, işçiler, öğretmenler ve kadınlardır. İnsan sevgisi belirgin özelliklerinden biri olarak onun eserlerinde açıkça görülür.

Hem Doğu hem Batı etkisinde kalan Sâdık Hidâyet, eserlerini Farsça’ya çevirdiği Çehov Anton Pavloviç ve Franz Kafka’nın yanı sıra Edgar Allan Poe, Guy de Maupassant ve Dostoyevski’den etkilenmiştir. Doğu’da ise hikmet dolu veciz rubâîlerini okuduğu Ömer Hayyâm’ı geçmişin en sevilen ve sözü en ölçülü şairi olarak kabul etmiştir. Sâdık Hidâyet’in dili eserlerinde farklılık gösterir ve yer yer Farsça sentaks kurallarına uymaması çevirmenler için sorun oluşturur. Fransız, İngiliz, Alman, Türk, İtalyan ve Çekoslovak dillerine tercüme edilen eserlerinden seçmeler Rusça’ya çevrilerek iki defa basılmış, eserleri ayrıca Gürcü, Tacik, Özbek ve Estonya dillerine çevrilmiştir. Sâdık Hidâyet basılmamış roman ve hikâyelerini ölümünden önce yok etmiştir.

Eserleri. Hikâyeleri: Zinde be Gûr (Tahran 1309 hş.; trc. Mehmet Kanar, Diri Gömülen, İstanbul 1995); Sâye-i Moġūl (Tahran 1310 hş.); Se Katre Ḫûn (Tahran 1311 hş.); Sâye-i Rûşen (Tahran 1312 hş.); ʿAleviyye Ḫânum (Tahran 1312 hş.), Vaġvaġ-i Sâhâb (Tahran 1313 hş.), Bûf-i Kûr (Bombay 1315 hş., trc. Behçet Necatigil, Kör Baykuş, İstanbul 1977), Seg-i Vilgerd (Tahran 1321 hş.), Velingârî (Tahran 1323 hş.), Âb-ı Zindegî (Tahran 1323 hş.); Ḥâcî Âḳā (Tahran 1324 hş.); Ferdâ (Tahran 1325 hş.); Tûp-i Mürvârî (Tahran 1327 hş.).

Oyunları: Pervîn Duḫter-i Sâsân (İsfahan 1309 hş.); Mâziyâr (Tahran 1312 hş.); Efsâne-i Âferîneş (Paris 1325 hş.).

Diğer Eserleri: Rubâʿiyyât-ı ʿÖmer Ḫayyâm (Tahran 1302 hş.); İnsân ve Ḥayvân (Tahran 1303 hş.); Destân-ı Merg (Berlin 1305 hş.); Fevâyid-i Giyâhḫârî (Berlin 1306 hş.); Ḥikâyet-i bâ Netîce (Tahran 1310); İṣfahân Nıṣf-ı Cihân (Tahran 1311 hş.); Nirengistân (Tahran 1312 hş.); Terânehâ-yı Ḫayyâm (Tahran 1313 hş.; trc. Mehmet Kanar, Hayyam’ın Teraneleri, İstanbul 1999); Der Câde-i Nemnâk (Tahran 1346 hş.).

Pehlevîce’den Tercümeleri: Kârnâme-i Erdeşîr-i Bâbekân (Tahran 1315 hş.); Guceste-i Ebâlîş (Tahran 1319 hş.); Şehristânhâ-yı Îrân (Tahran 1321 hş.); Güzâreş-i Gümân Şiken (Tahran 1322 hş.).

Sâdık Hidâyet’in Fransızca’dan yaptığı çeviriler Farsça dergilerde yayımlanmış, bunun yanında Mecelle-i Mûsîḳī, Peyâm-ı Nev ve Süḫan dergilerinde birçok makalesi çıkmıştır (eserleri için ayrıca bk. Âryanpûr, s. 421-424).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 394-395 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.