SARRÛF, Ya‘kūb

18 Temmuz 1852’de Beyrut yakınlarındaki Hades köyünde Mârûnî bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Eğitimine Amerikan misyonerleri tarafından Cebelilübnan’da açılan Abiyye (عبيّة) Okulu’nda başladı. 1866’da yine Amerikan misyonerlerinin Beyrut’ta yeni açtığı Suriye Protestan Koleji’ne kaydoldu ve 1870’te buradan mezun oldu (bu kolej 1920’de Beyrut Amerikan Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür). Üç yıl süreyle Sayda, Trablusşam ve Beyrut’ta Amerikan misyoner okullarında Arapça öğretmenliği yaptıktan sonra okuduğu üniversiteye 1873’te öğretim üyesi olarak girdi. Burada matematik, fizik ve Arapça gibi çeşitli alanlarda on iki yıl süreyle ders verdi.

Ya‘kūb Sarrûf, bir taraftan üniversitede ders okuturken diğer taraftan çeşitli siyasî ve edebî cemiyetlerde faaliyet gösterdi. 1873’te Süleyman b. Hattâr el-Bustânî, Edîb İshak, Fâris Nimr ve İbrâhim el-Yâzicî ile birlikte Cem‘iyyetü zehreti’l-âdâb adıyla, amacı retorik (hitabet), araştırma, hikâye ve tiyatro ile uğraşma olan bir dernek kurdu. 1875’te Fâris Nimr, Şâhin Makaryos ve İbrâhim el-Yâzicî’nin aralarında bulunduğu Gizli Beyrut Cemiyeti (Cem‘iyyetü Beyrut es-sırriyye) isimli bir cemiyet teşkil ederek burada Suriye-Lübnan topraklarını Osmanlı Devleti’nden koparma amaçlı faaliyetlerde bulundu. 1876 baharında Fâris Nimr ile beraber hocaları Cornelius Van Dyke’in danışmanlığında Batı’daki bilimsel gelişmeleri popüler bir dille okuyucuya aktarmak için el-Muḳteṭaf dergisini çıkarmaya başladı. Dergide dinî, sosyal, siyasî ve edebî yazılara da yer veriliyordu. 1884’te Darwin’in evrim teorisi etrafında cereyan eden tartışmalarda evrim teorisini savunan yazılar kaleme alındığı gibi bununla ilgili başka yazılar da yayımlanıyordu. Sarrûf bu konuda fakülte yönetimiyle anlaşamayınca işine son verildi (geniş bilgi için bk. N. Farag, MES, VIII/1 [1972], s. 73-83; Shafiq Jeha, s. 131-138). Bu arada Mısır’ı işgal eden İngilizler’in Mısır yüksek komiseri Evelyn Baring (sonradan Lord Cromer), işgal güçlerinin basın yayın yoluyla propagandasını yapmaları için Sarrûf ve Nimr’i Kahire’ye davet etti. Onlar da Mart 1885’te Mısır’a giderek el-Muḳteṭaf dergisini buraya taşıdılar; dergi İngilizler’in desteğiyle Mısır’da kısa sürede tutundu. 1889’da Ya‘kūb Sarrûf, Fâris Nimr ve Şâhin Makaryos yine Evelyn Baring’in desteğiyle el-Muḳaṭṭam gazetesini çıkarmaya başladılar. Bu gazete ile, yine Suriye göçmenlerinden olan Bişâre ve Selîm Taklâ kardeşler tarafından çıkarılıp Fransız taraftarlığı ile tanınan el-Ehrâm gazetesine karşı İngiliz çıkarlarının desteklenmesi amaçlanmıştı. Sarrûf, Nimr ve Makaryos, Lord Cromer’in desteğiyle 1903’ten itibaren Hartum’da es-Sûdân (Sudan Times) isimli bir gazete yayımladılar. Haftada iki defa çıkan gazetede orijinal yazı ve haberler yanında el-Muḳaṭṭam’daki yazılar da tekrar yayımlanıyordu. Ayrıca İngiliz yetkilileriyle yapılan bir anlaşmaya göre gazetede yönetim adına yıllık resmî raporlar ve belgeler basılacaktı (Sharkey, XXXI/4 [1999], s. 532 vd.). 1890’da Ya‘kūb Sarrûf ve Fâris Nimr’e mezunları oldukları Beyrut’taki Suriye Protestan Koleji tarafından fahrî doktora unvanı verildi. Ya‘kūb Sarrûf 9 Temmuz 1927’de öldü.

Sarrûf’un en önemli eseri sayılan el-Muḳteṭaf dergisi pozitivist-materyalist, seküler dünya görüşünün İslâm âleminde yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır. Dergi Şiblî Şümayyil, İskender Ma‘lûf, Ferah Antûn, Corcî Zeydân, Muhammed Kürd Ali ve Selâme Mûsâ gibi yazarların ilk yazarlık tecrübelerini kazandıkları bir yayın organı olmuş, bunların pek çoğu sonradan kendi dergilerini çıkarmaya başlamıştır. Dergide anatomi, astronomi, fizik ve veterinerlik gibi tabii bilimlerin yanı sıra felsefî meseleler ve Avrupa edebiyatı alanındaki gelişmeler okurlara popüler bir dille ulaştırılmıştır. Sarrûf, 1881 yılında henüz Beyrut’ta iken ortağı ile birlikte el-Muḳteṭaf’ta yayımladığı “el-Luġatü’l-ʿArabiyye ve’n-necât” başlıklı yazıda bilimin bütün halk kitleleri tarafından anlaşılabilmesi için yazı dilinin halkın anlayacağı şekilde değiştirilmesi gerektiğini savunmuş, böylece uzun sürecek olan bir tartışmayı başlatmıştır. Fasih Arapça’nın dinî ilimlerle de bağlantısını kuran entelektüeller, bu tartışmaların Batılılar’ın etkisiyle başlatıldığını belirterek Sarrûf ve Nimr’e karşı çıkmıştır (tartışmalar için bk. Daniëls, s. 85 vd.; Gully, XLII/1 [1997], s. 81 vd.). Yazılarında İngilizler’in müslüman coğrafyasındaki çıkarlarını açıkça müdafaa etmekten çekinmeyen Sarrûf, XIX. yüzyılda bazı İslâm ülkelerinde taraftar bulmaya başlayan sosyalist fikirleri benimsememiş, Batılı kapitalizm taraftarı yazarlara dayanarak sosyalist ve komünist sistemin zararlarından bahseden yazılar kaleme alıp liberal ekonomiyi savunmuştur (Reid, I/4 [1970], s. 358-367).

Eserleri. Roman. 1. Fetâtü Mıṣr (Kahire 1905, 1922). İlk defa el-Muḳteṭaf dergisinin eki olarak yayımlanmış olup Kıptî bir kızla bir İngiliz’in evliliği etrafında gelişen sosyopsikolojik bir romandır.

2. Emîru Lübnân (Kahire, ts. [1906 veya 1907]). Lübnan’da 1860’lı yıllarda müslümanlarla hıristiyanlar arasında cereyan eden olaylar etrafında gelişen bir romandır.

3. Fetâtü’l-Feyyûm (Kahire, ts. [1907 veya 1908]). Bu romanda İngiltere’de okuyup Mısır’a dönen zengin bir Kıptî kızın başından geçen olaylar anlatılır.

Diğer Eserleri: el-Ḥuliyyü’l-feyrûziyye fi’l-luġati’l-İnkilîziyye (Kahire 1882), el-Mebâdiʾü’l-aṣliyye fi’l-luġati’l-Ferensiyye (Kahire 1882), Besâʾiṭu ʿilmi’l-felek ve ṣuveri’s-semâʾ (Kahire 1923), Aʿlâmü’l-Muḳteṭaf (Kahire 1925), er-Ruvvâd (Kahire 1927), el-ʿİlm ve’l-ʿumrân (Kahire 1928), Resâʾilü’l-ervâḥ (Kahire 1928, el-Muḳteṭaf’ta ruhçuluk hakkında yayımladığı yazıların ölümünden sonra kitap haline getirilmiş şeklidir), Fuṣûl fi’t-târîḫi’ṭ-ṭabîʿî min memleketeyi’n-nebât ve’l-ḥayevân (Kahire 1931), Ricâlü’l-mâl ve’l-aʿmâl (Kahire 1933), Fiktûriyâ: Meliketü’l-İnkilîz ve İmbrâṭûretü’l-Hind (Kahire, ts.).

Tercümeleri: Mevâʿiẓ (George Burder’den, Beyrut 1876), Ḳalbü’l-esed (Kahire 1886, W. Scott’un Tales of Crusades adlı kitabının tercümesi olmalıdır [Brugman, s. 231]), Sirru’n-necât (Beyrut 1913; Kahire 1922, Samuel Smiles’ın Self-Help with Illustrations of Conduct and Perseverence adlı eserinin tercümesi), Siyerü’l-ebṭâl ve’l-ʿuẓamâʾ el-ḳudemâʾ (Beyrut 1883, 1912). Sarrûf’un ayrıca el-Muḳteṭaf ve el-Muḳaṭṭam gibi dergi ve gazetelerde çok sayıda makalesi yayımlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 166-167 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.