SEHÂVÎ, Şemseddin

Rebîülevvel 831’de (Ocak 1428) Kahire’de doğdu. Ailesi Mısır’ın Garbiye bölgesindeki Sehâ kasabasından Kahire’ye göç ettiğinden Sehâvî nisbesiyle anılır. Çocukluğunda Kahire’de aynı mahallede oturdukları İbn Hacer el-Askalânî ilmî hayatının şekillenmesinde önemli rol oynadı. Îsâ b. Ahmed el-Kāhirî ve Hüseyin b. Ahmed el-Ezherî’den ilk dinî bilgileri aldı ve Kur’an’ı ezberledi. Fakih Şemseddin Muhammed b. Ahmed ed-Darîr’den tilâvet dersleri aldı. Yedi yaşından itibaren İbn Hacer’in ilim meclislerine devam etti ve onun ölümüne kadar Kahire’den ayrılmadı. Hocasının huzurunda okuduğu eserler arasında İbnü’s-Salâh’ın ʿUlûmü’l-ḥadîs̱’i, Şâfiî’nin Menâḳıb’ı ile hocasının Fetḥu’l-bârî, Taḫrîcü’l-Meṣâbîḥ ve Bulûġu’l-merâm’ı sayılabilir. Sehâvî, çok saygı duyduğu İbn Hacer için pek çok kitap istinsah ettiği gibi bazı kitaplarını ikmal ve şerhetti, bazılarına da zeyil yazdı.

Kahire ve çevresindeki hadis hâfızlarından istifade eden Sehâvî, İbn Hacer’in vefatının ardından ilmî amaçlı ilk seyahatini 853 (1449) yılında Dimyat’a yaptı. Burada bazı muhaddislerin rivayetlerini dinledi. 856’da (1452) annesiyle birlikte çıktığı hac yolculuğu sırasında uğradığı şehirlerdeki âlimlerden faydalandı. Hocası Münâvî aracılığıyla tarikata intisap eden Sehâvî, Mekke’de Takıyyüddin İbn Fehd ile Ebü’l-Feth İbnü’l-Merâgī ve Burhâneddin ez-Zemzemî gibi âlimlerle görüştü. Medine’ye geçerek Bedreddin Abdullah İbn Ferhûn ve Ebü’l-Ferec el-Merâgī’den ders okudu. Halep, Kudüs, Dımaşk, Hama gibi şehirlerde dönemin önde gelen muhaddisleriyle tanıştı. Bu seyahatin ardından Kahire’de kendisini tamamen ilme veren Sehâvî 870 (1466), 885 (1480), 892 (1487) ve 896 (1491) yıllarındaki hac yolculukları dışında buradan ayrılmadı. Vefat tarihi hakkında çeşitli rivayetler bulunmakla birlikte Şâban 902’de (Nisan 1497) Medine’de öldüğü görüşü ağırlık kazanmaktadır. Kendisine pek çok defa kadılık teklif edilmesine rağmen bunu kabul etmemiş, evinde ve mescidlerde verdiği derslerin yanı sıra Kahire’nin Fâzıliyye, Dârü’l-hadîsi’l-Kâmiliyye, Zâhiriyye, Berkūkıyye ve Sargatmışıyye gibi medreselerinde hadis okutmuş ve imlâ meclisleri düzenlemiştir.

400’den fazla hocadan ilim tahsil ettiğini belirten Sehâvî hocalarının büyük kısmını eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿde zikretmiştir (VIII, 2-15). İbn Hacer el-Askalânî’nin yanı sıra Bedreddin el-Aynî, Abdüsselâm el-Bağdâdî, İbnü’d-Deyrî, Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî, İzzeddin el-Askalânî, Bisâtî, Necmeddin İbn Kādî Aclûn, Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe, Celâleddin el-Mahallî, Yahyâ b. Muhammed el-Münâvî, İbn Kutluboğa, Kâfiyeci, Kemâleddin İbnü’l-Hümâm ve Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne gibi dönemin önemli simalarından ders okumuş, ʿUmdetü’l-aḥkâm, et-Tenbîh, el-Minhâc, İbn Mâlik ve Irâkī’nin el-Elfiyye’leri gibi pek çok kitabı ezberlemiştir. Hadis ilminde olduğu kadar fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsir, Arap dili ve edebiyatı, şiir ve tarih gibi alanlarda derin bilgiye sahipti. Sehâvî, teliflerinde İbn Hacer’in kitaplarının yanı sıra ondan şifahî olarak aldığı bilgilerden de istifade etmiştir. Bunun dışında kıraat, semâ ve icâzet yoluyla Zekeriyyâ el-Ensârî ve Muhammed b. Ürkmes el-Hanefî’den aldığı rivayetleri eklemiştir. Talebeleri arasında Hâlid b. Abdullah el-Ezherî, Hasan et-Tûlûnî, Huncî, İbn Abdüsselâm el-Menûfî, İzzeddin İbn Fehd, Muhibbüddin İbn Fehd, İbn Kāsım el-Gazzî, İbnü’l-Kerekî, Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne, Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî ve Muhammed b. Ebü’l-Feth sayılabilir. Aşırı gururlu ve sert bir mizaca sahip olan Sehâvî hocası İbn Hacer dışında çağdaşlarının pek çoğunu eleştirmiş, bundan dolayı özellikle Süyûtî ile aralarında husumet meydana gelmiş ve birbirlerini ağır bir dille tenkit etmişlerdir (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IV, 65-68; Naẓmü’l-ʿiḳyân, s. 152-153). Ayrıca Süyûtî, Sehâvî’nin eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ adlı eserine el-Kâvî ʿalâ Târîḫi’s-Seḫâvî ismiyle bir tenkit yazmıştır. Dönemin en velûd müelliflerinden olan Sehâvî 200’ün üzerinde eser telif etmiş, ancak bunların önemli bir kısmı günümüze ulaşmamıştır.

Eserleri. Hadis ve Hadis İlimleri. 1. Büldâniyyât. Sehâvî bu eserinde ilmî seyahatleri esnasında uğradığı seksen civarında şehir, kasaba ve köy hakkında bilgi vermiş, buralarda yetişen âlimleri tanıtmış, ayrıca derlediği hadis, beyit ya da haberi kitabına kaydetmiştir (nşr. Hüsâm b. Muhammed el-Kattân, Riyad 1422/2001).

2. ʿUmdetü’l-ḳārî ve’s-sâmiʿ fî ḫatmi’ṣ-Ṣaḥîḥi’l-Câmiʿ. Buhârî’nin ve eseri eṣ-Ṣaḥîḥ’in üstünlüğüne dair bir çalışmadır (nşr. Mübârek b. Seyf el-Hâcerî, Mecelletü’ş-şerîʿa ve Dirâsâti’l-İslâmiyye, XVI/44 [Küveyt 1421/2001], s. 293-352).

3. Taḫrîcü eḥâdîs̱i’l-ʿâdilîn li-Ebî Nuʿaym el-İṣbahânî. İsfahânî’nin Fażîletü’l-ʿâdilîn adlı çalışmasında yer alan hadislerin tahrîcidir (nşr. Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân, Amman 1408/1988).

4. et-Tavżîḥu’l-ebher ʿalâ (li-) Teẕkireti İbni’l-Mülaḳḳın fî ʿilmi’l-es̱er (nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel, Bilbîs 1409/1989; nşr. Abdullah b. Muhammed Abdürrahîm b. Hüseyin el-Buhârî, Riyad 1418/1998).

5. Kitâbü’l-Ġāye fî şerḥi’l-Hidâye fî ʿilmi’r-rivâye. İbnü’l-Cezerî’nin el-Bidâye (el-Hidâye) fî meʿâlimi’r-rivâye adlı manzum eserinin şerhidir (nşr. Muhammed Seyyidî Muhammed Emîn, I-II, Medine 1422/2002).

6. Buġyetü’r-râġıbi’l-mütemennî fî ḫatmi’n-Nesâʾî (Rivâyetü İbni’s-Sünnî). Nesâî’nin es-Sünen’inin hatim merasimiyle ilgili olan eserde Nesâî’nin hayatı ve metodu da incelenmiştir (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire-Beyrut 1991; nşr. Abdülazîz b. Muhammed b. İbrâhim Abdüllatîf, Riyad 1414/1993).

7. Ġunyetü’l-muḥtâc fî ḫatmi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. Eserde Müslim b. Haccâc’ın hayatı, hadis ilmindeki yeri ele alındıktan sonra el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ ile Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin karşılaştırması yapılmaktadır (nşr. Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Riyad 1413/1992).

8. Fetḥu’l-muġīs̱ bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ʿIrâḳī (Kahire 1355/1937 [bir ciltte dört cilt]; I-III, Beyrut 1983; nşr. Ali Hüseyin Ali, I-V, Kahire 1415/1995; bu neşrin gözden geçirilmiş ikinci baskısı yapılmıştır [I-V, Kahire 1424/2003]).

9. el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire ʿale’l-elsine. Eser bu alandaki en meşhur çalışmalardan biridir (Leknev 1303; nşr. Abdullah Muhammed Sıddîk, Kahire 1375/1956; nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Beyrut 1985).

10. Taḫrîcü’l-erbaʿîne’ṣ-ṣûfiyye li-Ebî ʿAbdirraḥmân es-Sülemî (nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Beyrut 1408/1988).

Sehâvî’nin ayrıca Esânîdü’l-kütübi’s-sitte ve’l-Muvaṭṭaʾ ve ġayrihâ, el-Cevâhirü’l-mükellele fi’l-aḫbâri’l-müselsele, Żiyâʾü’l-enâm bi-erbaʿîne ḥadîs̱en li’bni’l-Hümâm, Fihristü Zekeriyyâ el-Enṣârî, Fetḥu’l-ḳarîb fî şerḥi müʾellefi’n-Nevevi’t-Taḳrîb, Erbaʿûne ḥadîs̱en min Kitâbi’l-Edebi’l-müfred li’l-Buhârî, Tecrîdü Ḥavâşî ʿalâ Tenḳīḥi’z-Zerkeşî, Beẕlü’l-mechûd fî ḫatmi Süneni Ebî Dâvûd, ʿUmdetü’l-aṣḥâb fî maʿrifeti’l-elḳāb gibi eserleri yazma halinde mevcuttur.

Tarih ve Biyografi. 1. el-İʿlân bi’t-tevbîḫ li-men ẕemme ehle’t-târîḫ. İslâm ilimleri açısından tarih ve tarihçiliğin önemini ve şartlarını ortaya koymak için yazılan eser bir tarih savunması niteliğindedir. Tarihin tanımını yaptıktan sonra konusunu, amacını ve faydalarını anlatarak kitabına başlayan Sehâvî, tarihe bir hadisçinin bakış açısıyla ve daha ziyade hadislerin sıhhatini tesbit etmek maksadıyla yaklaşmış, modern tarih metodu yönünden zaman zaman başarılı tanımlamalar yapmıştır. Müellifin, kendisinden önce yaşamış veya çağdaşı olan pek çok tarihçinin eserlerinin mukaddimesinde verdikleri mâlûmatı eserine dercetmesi önemlidir. Sehâvî, İslâm tarih kaynaklarını metodolojik ve bütüncül bir yaklaşımla incelemekten ziyade kendi dönemine yakın veya çağdaşı tarihçilerin eserlerinden istifade etme yolunu seçmiştir. Eserin ikinci bölümünde özellikle Zehebî’den faydalanarak kendi dönemine kadar yaşamış tarihçileri ve eserlerini tasnif etmiştir. el-İʿlân, ilk defa Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye nüshalarına dayanılarak (el-Hizânetü’t-Teymûriyye, Tarih, nr. 704, 2047) Hüsâmeddin el-Kudsî tarafından yayımlanmış (Dımaşk 1349/1930), tahkikli neşrini Franz Rosenthal gerçekleştirmiş (Bağdat 1963), bu neşir daha sonra pek çok defa yayımlanmıştır. Franz Rosenthal tarafından A History of Muslim Historiography içinde “The Open Denunciaton of the Adverse Critics of the Historians” başlığıyla ve notlarla İngilizce’ye tercüme edilen eser (Leiden 1968, s. 263-529) A History of Muslim Historiography’nin Sâlih Ahmed Ali tarafından Arapça çevirisi içinde (Franz Rosenthal, ʿİlmü’t-târîḫ ʿinde’l-müslimîn, Beyrut 1983, s. 381-725) Arapça olarak tekrar neşredilmiştir. Eserin 209 hadis münekkidinin ele alındığı bölümü el-Mütekellimûn fi’r-ricâl adıyla yayımlanmıştır (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Erbaʿu resâʾil fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ içinde, Beyrut 1400/1980, s. 81-149). Kitabın son neşrini Muhammed Osman el-Huşt gerçekleştirmiştir (Kahire 1409/1989).

2. et-Tibrü’l-mesbûk fî ẕeyli’s-Sülûk. Makrîzî’nin es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk’ünün zeyli olup 1878-1896 yılları arasında Bulak’ta basılmıştır.

3. et-Tuḥfetü’l-laṭîfe fî târîḫi’l-Medîneti’ş-şerîfe. I. (VII.) yüzyıldan itibaren Medine ile ilgisi olan kişilerin biyografisini içeren eser “م” harfine kadar yazılabilmiştir (nşr. Hâmid el-Fıkī, I-II, Kahire 1957-1958; I-II, Beyrut 1993).

4. Buġyetü’l-ʿulemâʾ ve’r-ruvât (eẕ-Ẕeyl ʿalâ Refʿi’l-iṣr). İbn Hacer’in Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍâti Mıṣr adlı kitabının zeylidir (nşr. Cûde Hilâl – M. Mahmûd Subh, Kahire 1966).

5. Rücḥânü’l-kiffe fî beyâni nübẕetin min aḫbâri ehli’ṣ-ṣuffe (nşr. Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân – Ahmed eş-Şükayrât, Riyad 1415/1995).

6. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. 801-896 (1398-1491) yılları arasında vefat eden meşhur kişilerin biyografilerini içerir. Müellif son cildini kadınlara ayırdığı kitabına kendi biyografisini de eklemiştir (nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî, I-XII, Kahire 1353-1355/1934-1936).

7. el-Faḫrü’l-mütevâlî li-men intesebe ile’n-nebî mine’l-ḫâdim ve’l-mütevâlî (nşr. Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, Zerkā 1407/1987; Küveyt 1423/2002).

8. Vecîzü’l-kelâm fi’ẕ-ẕeyl ʿalâ Düveli’l-İslâm. Zehebî’ye ait eserin zeyli olan kitap 745-898 (1344-1493) yılları arasındaki olayları içerir. Eserde önce siyasî ve içtimaî hadiseler, ardından o yıl vefat eden kişilerin biyografileri kaydedilmiştir. Bir kısmı Hasan İsmâil Merve ve Mahmûd el-Arnaût (Beyrut 1413/1992), tamamı Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, İsâm Fâris el-Harestânî ve Ahmed el-Hutaymî tarafından (I-IV, Beyrut 1416/1995) yayımlanmıştır.

9. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer. Bir kısmı Hâmid Abdülmecîd ve Tâhâ ez-Zeynî tarafından yayımlanan eseri (I, Kahire 1406/1986) Şemseddin Muhammed b. Ömer b. Ahmed es-Sefîrî Muḫtaṣarü’l-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer (Medine Ârif Hikmet Ktp., Tarih, nr. 3941), Abdullah b. Muhammed b. Ahmed el-Busravî Cümânü’d-dürer min tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tarih, nr. 726) adıyla ihtisar etmiştir.

10. Kitâbü’l-Ḳavli’l-münbî fî tercemeti İbn ʿArabî. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’yi öven veya eleştiren müelliflerin görüşlerini içeren eserin bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te bulunmaktadır (nr. 2849).

11. el-Menhelü’l-ʿaẕbü’r-revî fî tercemeti ḳuṭbi’l-evliyâʾ en-Nevevî (nşr. Mahmûd Hasan Rebî‘, Kahire 1354/1935; Muhammed el-Îdü’l-Hatrâvî, Medine 1409/1989).

12. el-İntihâż fî ḫatmi’ş-Şifâʾ li-ʿİyâż. Kādî İyâz’ın hayatı ve eş-Şifâʾ adlı eseri hakkındadır (nşr. Abdüllatîf b. Muhammed el-Cîlânî, Beyrut 1422/2001).

Müellifin ayrıca Ṭabaḳātü’l-Ḥanefiyye, İrşâdü’l-ġāvî bel isʿâdü’ṭ-ṭâlib ve’r-râvî li’l-iʿlâm bi-tercemeti’s-Seḫâvî ve ʿUmdetü’n-nâs fî menâḳıbi seyyidine’l-ʿAbbâs adlı eserleri zikredilebilir.

Diğer Eserleri. 1. el-Ecvibetü’l-merżıyye fîmâ süʾile ʿanhü mine’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye. Hadis, fıkıh, tarih, terâcim ve Arap diliyle ilgili olarak müellife yöneltilen sorulara verdiği cevaplardan meydana gelir (nşr. Ali Rızâ b. Abdullah b. Ali Rızâ, Dımaşk 1416/1995; Muhammed İshak Muhammed İbrâhim, Riyad 1418/1997).

2. Ḳurretü’l-ʿayn bi’l-meserreti’l-ḥâṣıleti bi’s̱-s̱evâb li’l-meyyiti ve’l-ebeveyn (nşr. Nizâm Ya‘kūbî, Beyrut 1426/2005).

3. el-Îżâḥ ve’t-tebyîn bi-mesʾeleti’t-telḳīn. Önceki eserle birlikte neşredilmiştir.

4. el-İbtihâc bi-eẕkâri’l-müsâfiri’l-ḥâc (nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân, Kahire 1371/1952; nşr. Ali Rızâ b. Abdullah, Medine 1413/1993).

5. İsticlâbü irtiḳāʾi’l-ġuref bi-ḥubbi aḳribâʾi’r-Resûl ve ẕevi’ş-şeref (nşr. Hâlid b. Ahmed Summî Bâbtîn, I-II, Beyrut 1421/2000). İbn Hacer el-Heytemî bu eseri özetleyip yer yer bazı ilâveler yapmış ve eṣ-Ṣavâʿiḳu’l-muḥriḳa adlı kitabının sonuna eklenmesini istemiştir.

6. (Cüzʾün fîhi) Taḥrîrü’l-cevâb ʿan mesʾeleti ḍarbi’d-devâb (nşr. Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân – Ahmed eş-Şükayrât, Mecelletü’l-ḥikme, sy. 4 [Leeds 1415/1994], s. 215-257; nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1418/1998).

7. el-Cevâhirü’l-mecmûʿa ve’n-nevâdirü’l-mesmûʿa. Cömertliğin fazileti ve cimriliğin kötülüğü hakkında olup hadislere dayanılarak hazırlanmıştır (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1421/2000).

8. el-Ḳanâʿa fîmâ yaḥsünü’l-iḥâṭa bihî min eşrâti’s-sâʿa (nşr. Mecdî es-Seyyid İbrâhim, Kahire, ts. [Mektebetü’l-Kur’ân]; nşr. Muhammed b. Abdülvehhâb el-Ukayl, Riyad 1422/2002).

9. el-Ḳavlü’l-bedîʿ fi’ṣ-ṣalâti ʿale’l-Ḥabîbi’ş-şefîʿ (Medine 1397/1977; Beyrut-Kahire 1407/1987). Âişe el-Bâûniyye bu eseri kaside (urcûze) şeklinde ihtisar etmiştir.

Bunların yanında müellifin ʿUmdetü’l-muḥtec fî ḥükmi şaṭranc, el-Ḳavlü’t-tâm fî fażli’r-remy bi’s-sihâm, el-İttiʿâẓ bi’l-cevâb ʿan mesâʾili baʿżi’l-vaʿâẓ, İrtiyâḥu’l-ekbâd bi-erbâḥi fıḳdi’l-evlâd ve el-Ecvibetü’d-Dümyâtiyye adlı eserleri sayılabilir (bütün eserleri için bk. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VIII, 15-19; Bedr b. Muhammed b. Muhsin el-Ammâş, bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 313-316 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.