SEMERKANDÎ, Muhammed b. Mahmûd

Aslen Semerkantlı olup Hemedan’da doğdu. Hayatını Bağdat’ta geçirdi. Kıraat ilmini Ca‘fer b. Mekkî el-Mevsılî’nin talebesi olan babasından tahsil etti. İbnü’l-Abd Muhammed b. Abdullah’tan kıraate dair rivayetlerde bulundu. İbnü’l-Fasîh’ten Şâtıbî’nin Ḥırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî adlı eserini rivayet etti. İbnü’l-Fasîh Kûfeli olduğuna, bir müddet Bağdat’ta hocalık yaptığına (DİA, XXI, 43), daha sonra Dımaşk’a yerleşip orada vefat ettiğine göre Semerkandî ondan Bağdat’ta bulunduğu sırada faydalanmış yahut Kûfe’ye veya Dımaşk’a seyahat edip bu yerlerin birinde ona talebelik etmiş olabilir. Bağdatlı İsmâil Paşa (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 106) ve Brockelmann (GAL Suppl., I, 727) Semerkandî’nin VI. yüzyılın sonlarında (600/1203) öldüğünü kaydediyorsa da İbnü’l-Abd (ö. 740/1339’dan sonra) ve İbnü’l-Fasîh’ten (ö. 755/1354) rivayette bulunduğu dikkate alındığında bunun doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Hat sanatına âşina olan ve mushaf yazan Semerkandî 780’de (1378) muhtemelen Bağdat’ta vefat etti.

Eserleri. 1. eṣ-Ṣanâʾiʿ. Müellifin kendi hattıyla yazdığı mushafta uyguladığı sanatların anlatıldığı ve resmü’l-mushafla ilgili bilgilerin yer aldığı eserin iki nüshası İstanbul’da Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde (nr. 4/1, vr. 1-14; nr. 75, vr. 388-389), diğer bir nüshası da Kahire’de el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de (nr. 345) kayıtlıdır.

2. Vuḳūfü’l-Ḳurʾân (Cemʿu nücûmi’l-beyân fi’l-vuḳūfi ve’l-mâʾâti ve eczâʾi’l-Ḳurʾân). Süleymaniye Kütüphanesi’nin ilgili bölüm katalogunda (İbrâhim Efendi, nr. 15) Kitâb mine’l-ḳırâʾât adıyla da zikredilen eserde müellif önce Kur’an’daki vakıf yerleri konusunda bilgi vermiş, ardından Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî’nin âyetler üzerinde belirlediği vakıf yerlerini kırmızı rumuzlarla işaretlemiş, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin vakıf yerleri için yeşil mürekkep kullanarak Kur’ân-ı Kerîm’in sonuna kadar bu çalışmayı sürdürmüştür. Eserin diğer nüshaları Âtıf Efendi Kütüphanesi ile (nr. 45) Millî Kütüphane’de (nr. 321) ve el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de (nr. 336) bulunmaktadır.

3. Keşfü’l-esrâr fî resmi meṣâḥifi’l-emṣâr. Bir nüshası Kıbrıs’ta II. Mahmud Kütüphanesi’nde kayıtlı olup (nr. 1557/2) Tayyar Altıkulaç eser üzerinde tahkik çalışması yapmaktadır (diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 727; el-Fihrisü’ş-şâmil: Resmü’l-meṣâḥif, s. 58-59).

4. el-ʿİḳdü’l-ferîd fî naẓmi’t-tecvîd. Seksen dokuz beyitten meydana gelen risâlenin iki nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 4/2, vr. 16-18; nr. 75, vr. 405-409). İbnü’l-Cezerî bu eseri “lâ be’se bih” (zararı yok) ifadesiyle değerlendirdikten sonra sâkin “mîm”in hükümleri konusunda diğer bazıları gibi Semerkandî’nin de yanıldığını belirtmiş, kendisinin en-Neşr adlı eserinde (I, 222) bu meseleyi açıkladığını söylemiştir.

5. Rûḥu’l-mürîd fî şerḥi ʿİḳdi’l-ferîd fî naẓmi’t-tecvîd. İlk sayfasında müellif adı Muhammed b. Muhammed eş-Şerîf es-Semerkandî olarak kaydedilen ve bir önceki eserin şerhi olan risâlenin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde (nr. 146) bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil: ʿUlûmü’l-Ḳurʾân, I, 137-138).

6. ʿAynü’t-tertîl fî beyâni ḥurûfi’t-tenzîl (Kitâb fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ el-müsemmâ bi’l-mebsûṭu’l-evsaṭ). Hediyyetü’l-ʿârifîn’de el-Mebsûṭ ve’l-mażbûṭ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ adıyla zikredilen bu Farsça eserin iki nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 2824; Lala İsmâil, nr. 6).

7. ʿİḳdü’d-düreri’l-muḍıyye li’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱elâs̱eti’l-merviyye (Medine Ârif Hikmet Bey Ktp., nr. 41).

8. Îżâḥu’l-ḫavâlif fî resmi’l-meṣâḥif.

9. et-Tescîr ʿalâ ṭarîḳı’t-teşcîr fî ʿilmi’l-ḳırâʾât (son iki eser için bk. Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 106).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 477-478 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.