SEYDİŞEHRÎ

Konya Seydişehir’de doğdu. Adı Mahmud Esad’dır. Birçok hukukçu yetiştiren Çopur Kadıoğulları ailesinden olan babası Güzelzâde Emin Efendi’ye nisbetle İbnülemin Mahmud Esad diye tanınmıştır. İlk öğrenimine Seydişehir’de başladı ve ardından İstanbul’a gitti (1870). Fâtih Medresesi’nde Elbasanlı Abdülkerim Efendi’den dinî ilimleri tahsil etti. Şeyhülislâmlıkta imtihan vererek dersiâm oldu (1881). Bu arada müsbet ilimlere olan merakı dolayısıyla Menşe-i Muallimîn-i Askerî adlı okula kaydoldu. Burayı bitirince Erkân-ı Harbiyye’ye okul müdürü Ethem Paşa’nın yardımı ve Meclis-i Maârif-i Askeriyye’nin kararıyla tek sivil öğrenci olarak kabul edildi. Yapılan imtihanda başarı gösterip yüksek matematik öğretmeni diploması aldı (1884). Bu arada Hukuk Mektebi’ne kaydını yaptırdı (1880) ve buradan da mezun oldu (1886). Hukuk Mektebi’nde Hasan Fehmi Paşa’dan devletler umumi hukuku, Münif Mehmed Paşa’dan hukuk felsefesi, Gabriel Norandukyan Efendi’den devletler hukuku okudu.

Seydişehrî, Gülhane Askerî Rüşdiyesi’nde Osmanlıca ve din bilgisi öğretmeni olarak memuriyete başlamış (1879), ayrıca imtihan vererek birinci sınıf avukatlık ruhsatı almıştı (1882). Hukuk Mektebi’ni bitirdikten sonra stajını tamamladı. Askerî Rüşdiye’deki görevinden Aydın vilâyeti İzmir Bidâyet Mahkemesi birinci başkanlığına tayin edilmesi dolayısıyla 1885’te istifa etti ve İzmir’de on yıl görev yaptı. Hâkimliğin yanı sıra İzmir İdâdîsi’nde müsbet ilimler okuttu. Halit Ziya (Uşaklıgil) ve Nevzat Tevfik’le beraber Hizmet ve Âhenk gazetelerinin çıkarılmasına katkıda bulundu ve makaleler yayımladı. Maliye hazinesi hukuk müşavirliğine tayin edilince İstanbul’a döndü (1896). İstanbul’da Mekteb-i Mülkiyye’de genel iktisat ve devletler hukuku (1898), Mekteb-i Hukuk’ta Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye derslerini de okuttu. Yeni açılan Dârülfünun Edebiyat Şubesi’nde târîh-i dîn-i İslâm dersleri müderrisliğine getirildi (1900). 3 Ocak 1907’de Rumeli vilâyeti memâlikinin teftişiyle görevlendirildi.

II. Meşrutiyet’in ilânının ardından Mekteb-i Mülkiyye’deki görevinden ayrıldı. 11 Ağustos 1909’da Maliye Nezâreti müfettişliğine terfi etti. 17 Şubat 1909’da Hüseyin Hilmi Paşa kabinesinde Defter-i Hâkānî nâzırlığına getirildi; bu görevde iken Osmanlı Devleti’nin tapu ve kadastro mevzuatını yenileştirmek için 1910 ve 1911’de altı kanunun çıkarılmasında öncülük etti. Seydişehrî’nin bu hizmeti dolayısıyla daha sonraki yıllarda tapu kadastro çalışanları kurdukları derneğin tüzüğüne onun büstünü diktirme hükmünü koymuş, Cumhuriyet döneminde soyadı kanunu çıkınca ailesi bu çalışmaya izâfeten Kadaster soyadını almıştır. Seydişehrî, Defter-i Hâkānî nâzırlığı görevinin yanı sıra bir ara Adliye nâzırlığına vekâlet etti. 17 Şubat 1913’te Şûrâ-yı Devlet Tanzimat Dairesi reisliğine getirildi. Bu görevde iken 17 Ekim 1915 tarihinde Isparta’dan mebus seçildi. Mebusluğu sırasında 1917 tarihli Hukūk-ı Âile Kararnâmesi’ni hazırlayan komisyonun başkanlığını yaptı. Ayrıca üniversitede ve diğer eğitim kurumlarındaki derslerini okutmaya devam etti. 18 Mart 1918’de kalp krizi geçirerek öldü, mezarı Fâtih Sultan Mehmed Türbesi hazîresindedir. 1899 yılında İsmâil Sabri Efendi’ni kızı Refiye Hanım’la evlenen Seydişehrî’nin Nejade ve Minhaç adında iki kızı, Ahmet Ertuğrul, Ömer İsfendiyar, Mehmet Korkut adında üç oğlu olmuştur. Eski başbakanlardan Sadi Irmak’ın dayısıdır. Seydişehrî, kırk yılı aşan hizmetleri ve ilmî çalışmalarından dolayı çeşitli rütbe, pâye ve nişanlarla taltif edilmiştir. Ayrıca Société Académique d’Histoire Internationale’in dâimî üyesiydi.

Başarılı bir devlet adamı ve hoca olarak, ayrıca sosyal faaliyetleriyle Osmanlılar’ın son döneminde öne çıkan bir şahsiyet olan Seydişehrî ilmî yetkinliğini genç denilebilecek yaşta eserler kaleme alarak ortaya koymuş, yirmi dört yaşında iken yazdığı, alanında ilk Türkçe kitap olan Usûl-i Hadîs adlı eseriyle Ahmed Cevdet Paşa’nın takdirini kazanmıştır. Hukuk alanındaki yetkinliği yanında ilmî kimliği ve dirayeti tarihçiliğinde de görülmekte, târîh-i dîn-i İslâm derslerini okuturken bu sahadaki araştırmalarını akademik bir anlayışla yaptığı ve öğretici tarihçilik metodunu benimsediği anlaşılmaktadır. Özellikle Batı dünyasındaki ilmî gelişmeleri yakından takip etmiş, kendi gayretiyle İngilizce, Fransızca ve Almanca öğrenmiş, bu dillerde yazılan İslâm’la ve İslâm dünyasıyla ilgili bazı yayınları tercüme etmiş, İslâm dini hakkındaki iftiralar için reddiyeler kaleme almıştır. Eğitime ve öğretmenlik mesleğine büyük önem vermiş, öncelikle kızların eğitimine dikkat çekmiş, İnâs Dârülfünunu’nun kuruluşu çalışmalarında yer almıştır. Kendisinden ders alanlar içinde Ömer Nasuhi Bilmen ve Ebül‘ulâ Mardin en çok tanınanlarıdır. Seydişehrî ilmî merakı dağınık olmasına rağmen velûd bir müelliftir. Çalışmalarının birçoğu kendi alanında ilk olma özelliğini taşır. Bunun yanında başta Sırât-ı Müstakîm (Sebîlürreşâd) olmak üzere pek çok mecmua ve gazetede makaleler yazmıştır.

Eserleri. Tarih. 1. Târîh-i İslâm. Rüşdiye ve idâdî mektepleri için ders kitabı olarak hazırlanmış (İstanbul 1314), Sadi Irmak (İslâm Tarihi, I-II, İstanbul 1965) ve Önder Akıncı (İslâm Tarihi, İstanbul 1983) tarafından sadeleştirilerek neşredilmiştir.

2. Târîh-i Dîn-i İslâm. Dârülfünun Ulûm-i Âliye Şubesi’nde okutulan derslerle ilgili üç ciltlik bir eserdir. I. cildi (medhal) eserin en önemli kısmı olup burada Arap yarımadasının coğrafya ve tarihi ele alınmakta, II. cilt Mekke, III. cilt Medine dönemini kapsamaktadır. Yazma nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı olan eser (İzmirli İsmail Hakkı, nr. 2485; Yazma Bağışlar, nr. 393, 2456) basılmış (İstanbul 1315, 1319, 1327, 1329), Ahmet Lütfi Kazancı ve Osman Kazancı kitabı sadeleştirerek neşretmiştir (İslâm Tarihi, İstanbul 1981).

2. Şerh-i Kānûn-ı Cezâ. Ders notlarından meydana gelen bir eserdir (İstanbul 1302).

3. Usûl-i Fıkıh. Bu konuda yazılan ilk Türkçe eserlerdendir (İstanbul 1302).

4. Telhîs-i Usûl-i Fıkıh. Aydın vilâyetindeki idâdîlerde okutulmak üzere yazılmış (İzmir 1303, 1309, 1313), ayrıca sadeleştirilerek neşredilmiştir (haz. Talha Alp v.dğr., Fıkıh Usulü, İstanbul 2002).

5. Teaddüd-i Zevcât. Müellifin çok evlilik üzerindeki tartışmalara cevap vermek amacıyla kaleme alıp, Ma‘lûmât gazetesinde neşrettiği yazıları hakkında Fatma Aliye Hanım da kendi düşüncelerini yazarak karşılıklı bir fikrî tartışma zemini oluşturmuş ve her iki müellife ait yazılar birlikte yayımlanmıştır (İstanbul 1316; haz. Firdevs Canbaz, Çok Evlilik, İstanbul 2006).

6. Hukūk-ı Düvel. Mülkiye Mektebi öğrencileri için ders kitabı olarak hazırlanmıştır (İstanbul 1326).

7. Kitâbü’n-Nikâh vet-talâk. Mekteb-i Hukuk’ta okutulan ders notlarından oluşturulmuştur (İstanbul 1331).

8. Târîh-i İlm-i Hukūk. Hukuk Fakültesi’nde okuttuğu ders kitabıdır (İstanbul 1332). Ayrıca Mekteb-i Hukuk’taki hocası Münif Paşa’nın ders notlarını Telhîs-i Hikmet-i Hukūk adıyla kitap haline getirmiştir (İstanbul 1301).

Diğer Eserleri: İtmâm-ı Temyîz (İstanbul 1299); Redd-i Tahlîl (İstanbul 1299); İlm-i Servet (İstanbul 1302); İlmü’l-hayvânât (İstanbul 1305); Telhîs-i Târîh-i Tabîî (İzmir 1306); İlmü’l-arz ve’l-maâdin (İzmir 1307); Usûl-i Hadîs (İzmir 1307; İstanbul 1316); Târîh-i Sanâyi (İzmir 1307); Şüûn-i İslâmiyye (İstanbul 1311); Tasnîf-ı Tabîî: Hayvânât, Nebâtât, Ma‘deniyyât (İzmir 1311); İlm-i Nebâtât, Ma‘deniyyât, İlmü’l-arz (İstanbul 1315); Şerîat-ı İslâmiyye ve Mister Karlayl (İstanbul 1315, İskoç asıllı şarkiyatçı Carlyle’ın Kahramanlar adlı eserinde yer alan bazı yanlışları düzeltmek amacıyla yazılmıştır); İktisat (İstanbul 1318); Müdâfaa: Kelimetullah’a Dair (I-III, İstanbul 1331); Târîh-i Edyân (İstanbul 1330 r./1333); Tahlîlî ve Tenkîdî Târîh-i Edyân (İstanbul 1336).

Tercümeleri: Ravzâtü’l-cennât fî usûli’l-i‘tikād (Birgivî’ye nisbet edilen bu eser aslında Hasan Kâfî Akhisârî’nindir, İzmir 1307; İstanbul 1316); Târîh-i Tabîî (İzmir 1309, Langlebert’ten); Âsâr ve Müberrât-ı Hilâfet-penâhî (İzmir 1311, Emile mon Vevazen’den); Dîn-i İslâm ve İslâmiyet’in Başlıca Kavâid-i Esâsiyye-i İ‘tikādiyyesi Hakkında Ma‘lûmât-ı Mücmele (İzmir 1311, Abdullah Quilliam’dan); Kamer (İzmir 1311, Amede Victor Guileimain’den); Şems (İzmir 1312); Hukūk-ı Husûsiyye-i Düvel (İzmir 1312, Aser’den); Ahlâk Risâlesi (İzmir 1312, A Book on Morals’dan); Dîn-i İslâm (İstanbul 1314, Abdullah Quilliam’dan); Târîh-i Edyân (İstanbul 1331, Salomon Reinach’dan).

Ali Erdoğdu’nun çalışmasından başka (bk. bibl.) Nilüfer Erkul Osmanlı Medreselerinde Dinler Tarihi Dersleri ve Mahmut Esad b. Emin Seydişehrî (2005, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve Nazif Çakır Mahmut Esat Seydişehrî’nin Hayatı, Eserleri ve Târîh-i Edyân Adlı Eserinin Günümüz Türkçesine Çevirisi (2002, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamış, ayrıca değişik üniversitelerde Seydişehrî ile ilgili lisans tezleri yapılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 25-27 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.