ŞUABÜ’l-ÎMÂN

Kitabın mukaddimesinde adı zikredilmemekle birlikte müellif, imanın temel konuları ile tâli meselelerini cemeden bir kitap yazmayı arzu ettiğini belirtmekte (Şuʿabü’l-îmân, I, 28), dolayısıyla diğer bazı eserlerinde bu kitabı için “el-Câmi‘”, “el-Câmi‘u’l-musannef fî şu‘abi’l-îmân” şeklinde yaptığı isimlendirmeye işaret etmektedir (a.g.e., neşredenin girişi, I, 19). Eser, daha sonra yapılan muhtasarları ile biyografi kaynaklarında Şuʿabü’l-îmân diye anılmıştır. Müellif mukaddimede ayrıca Ebû Abdullah el-Halîmî’nin el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân’ında konuyla ilgili yeterli bilgi verdiğini söylemekte, plan açısından onu örnek aldığını ve her bölümde onun açıklamalarını naklettiğini bildirmekte, ancak Halîmî’nin çıkardığı hadis senedlerini kendisinin eklediğini ve asılsız rivayetlere yer vermediğini belirtmektedir. Beyhakī yine mukaddimede, Şuʿabü’l-îmân’ın içerdiği konuları el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât ile ed-Daʿavât gibi adlarını sıraladığı sekiz eserinde ve es-Sünen’inde daha tatminkâr şekilde işlediğini kaydetmektedir (I, 28-29).

Şuʿabü’l-îmân’ın ilk kısmı bu tür eserlere esas teşkil eden, “İman altmış küsur (veya yetmiş küsur) şubedir ...” meâlindeki hadisle başlar. Müellif, Halîmî’nin yaptığı gibi ikinci rivayeti tercih ederek yine onun gibi kitabını yetmiş yedi bölüme (bab) ayırdığını söyler. Ancak bölümlere geçmeden önce on bir bab içinde imanın mahiyeti, amelle münasebeti, âyet ve hadislerde işaret edilen imanın artması ve eksilmesinin mânası, mukallidin imanı gibi konular hakkında kısa bilgiler verir. Şuʿabü’l-îmân’ın ilk dokuz bölümü altı iman esasına ayrılmıştır. Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl’ün yedi ciltten oluşan (VIII ve IX. ciltler fihristtir) neşrinin ilk cildinin sonunda yer alan 200 sayfanın yarısı Allah’ı sevme, yarısı da O’na karşı saygılı olma (muhabbet, havf) konularını içermektedir. Kitabın II. cildinin ilk iki bölümünde Allah’ın rahmetine ümit bağlama ve O’na tevekkül etme konuları işlendikten sonra on dördüncü ve on beşinci bölümlerde Hz. Peygamber sevgisine temas edilmekte, ardından kişinin dinde sadakat ve kararlılık göstermesinin önemi belirtilmektedir. On yedi ve on sekizinci bölümlerde ilim öğrenme ve ilmi yaymanın dindeki yeri üzerinde durulduktan sonra 250 sayfaya yaklaşan bir hacim içinde Kur’an okumanın ve onu anlayıp gereğince amel etmenin imanla bağlantısı açıklanmaktadır.

Eserin yirmi-yirmi beşinci bölümlerini içeren III. ciltte tahâret, namaz, zekât, oruç, itikâf ve hac konuları iman-amel bağlamında ele alınmış, yirmi altı-otuz sekizinci bölümleri oluşturan IV. ciltte cihad bahsi anlatılmış, kefâret ve akidlere temas edilmiştir. Ardından ahlâkî konulara geçilerek Allah’ın nimetlerine şükür, dilin kötü sözlerden korunması, emanete riayet, cana ve namusa tecavüzden sakınma ve kul hakkına önem verme konuları işlenmiştir. Şuʿabü’l-îmân’ın V. cildinde otuz dokuz-kırk sekizinci bölümlerde yiyecek içecek ve giyimde meşrû sınırlar, bazı oyun ve eğlencelerin haram kılınması, kinden, hasetten ve insanların gizli taraflarını araştırmaktan uzak durma, ihlâslı olma, tövbeye sarılma ve kurban gibi konular ele alınmıştır. Kırk dokuz-altmış üçüncü bölümleri içeren VI. ciltte ülü’l-emre itaat, müslüman toplumdan ayrılmama, adaletle hükmetme, emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker, iyilikte yardımlaşma, anne babaya ve akrabaya iyi davranma, idaresi altında bulunanlara hoşgörü ile yaklaşma, selâmlaşma, hastaları ziyaret etme konularına değinilmiştir. Kitabın altmış dört-yetmiş yedinci bölümlerini ihtiva eden VII. cildi de inkârcı ve bozgunculardan uzak durma, komşularla iyi geçinme, misafire ikramda bulunma, insanların kusur ve ayıplarını örtme, sabırlı olma, dünyaya bağlanmama, dedikodudan uzak durma, kendisi için sevdiği şeyi başkaları için de sevme gibi ahlâkî meselelere ayrılmıştır.

Beyhakī’nin Şuʿabü’l-îmân’ı ilk muhaddislerden itibaren bilinip itibar edilen sahîh veya sünenlerde “Kitâbü’l-Îmân” başlığı altında şerhedilen meşhur bir hadisin şerhi niteliğindedir. Eserde doğrudan akaidle ilgili 325 sayfalık bir bölümden sonra tahâret ve namazdan başlamak üzere ibadet konuları ele alınmış, geri kalan geniş hacim içinde Resûlullah’a muhabbet, ilim tahsili, Kur’an okuma, cihad ve özellikle ahlâkî davranışlar anlatılmıştır. Bu muhtevasıyla eser hadis rivayetlerine dayanan geniş bir ilmihal özelliği taşımaktadır. Kitabın Halîmî’ye ait el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân’dan farkı ilgili bahislerde birden fazla rivayetin ve bunların senedlerinin zikredilmesidir. Beyhakī mukaddimede belirttiği gibi genelde açıklamaları isim zikrederek Halîmî’den almış, bu arada kendi eserlerine de atıflar yapmıştır. Kitabın Muhammed b. Saîd neşrinde 1100 sayfadan oluşan hadis ve eser (Resûlullah, ashap ve tâbiînden nakledilen rivayetler) fihristi toplam 11.269 rivayeti kapsamaktadır. Şuʿabü’l-îmân, Ferrâ el-Begavî’nin Meṣâbîḥu’s-sünne ve İsmâil b. Muhammed el-Aclûnî’nin Keşfü’l-ḫafâʾsının kaynaklarından birini teşkil etmiştir.

Eserin bazı muhtasarları yapılmıştır. Bunlardan biri Ömer b. Abdurrahman el-Kazvînî’ye (nşr. M. Münîr ed-Dımaşkī, Kahire 1343, 1355; nşr. Abdülkādir el-Arnaût, Dımaşk 1403), diğeri Yâsîn b. Mûsâ el-Aclûnî’ye aittir. İbn Receb’in muhtasarı da neşredilmiştir (Kahire 1355). Kâtib Çelebi kitabın Muhammed b. Hameveyh, Şemseddin Konevî ve Celâleddin es-Süyûtî tarafından ihtisar edildiğini kaydetmektedir. Ancak Süyûtî’nin muhtasarı (el-Münteḳā) eserde yer alan hadisleri Kütüb-i Sitte’de bulunan rivayetleriyle desteklediği için bir yönüyle “zevâid” niteliği taşımaktadır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 574; krş. Tercümânü Şuʿabi’l-îmân, neşredenin girişi, s. 34-35). Ayrıca Muhammed İdrîs Kandehlevî’nin Tuḥfetü’l-iḫvân bi-şerḥi ḥadîs̱i Şuʿabi’l-îmân adlı bir çalışması vardır (Lahor, ts.). Hanifi Akın, Ebü’l-Kāsım el-Kazvînî’ye ait muhtasarı İmanın Şubeleri-Şuabu’l-İmân (Beyhakî) Muhtasarı adıyla tercüme etmiştir (İstanbul 2005). Şuʿabü’l-îmân’ın birçok nüshası bulunmaktadır (meselâ Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 216; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1123; TSMK, III. Ahmed, nr. 499). Haydarâbâd (1406/1986) ve Bombay’da (nşr. Abdülali Abdülhamîd Hâmid, 1406/1986) eksik olarak basılan kitabın dokuz cilt halinde ilmî neşri gerçekleştirilmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 219-221 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.