TABAKA

Tabaka kelimesinin “kışla” anlamında ilk defa I. Baybars döneminde Kahire’de Kal‘atülcebel ve çevresinde inşa edilen kışlalar için kullanıldığı bilinmektedir. Tabakalar özellikle el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun devrinden itibaren önem kazanmış ve bunlara yeni ilâveler yapılmıştır. Tabakaların sayısı zaman içerisinde değişiklik göstermiştir. Nitekim Muhammed b. Kalavun döneminde on yedi tabaka varken Halîl b. Şâhin, IX. (XV.) yüzyılda Kahire Kalesi’nde her biri 1000 memlük alabilen on iki tabakanın varlığından bahseder. Memlükler’in son döneminde ise bu kışlaların dörde kadar düştüğü belirtilmektedir. Tabakalar “refref, tâziyye, zimâm (zimâmiyye), eşrefiyye, sandaliyye ve Mercan el-Hâzindâr” gibi genellikle tabakadan sorumlu olan hadım ağasının (tavâşî) adı veya göreviyle adlandırılırdı. Tabakalarda ikamet eden memlükler “mukaddemü’l-memâlîki’s-sultâniyye” unvanını taşıyan bir kumandana bağlıydı. Her tabakanın başında bu kumandana bağlı “mukaddemü’t-tıbâk” unvanlı bir tavâşî ve onun da bir yardımcısı bulunurdu. Aynı zamanda askerî bir okul özelliği taşıyan tabakalara yeni getirilen çocuk yaştaki memlüklere “küttâbiyye” (kitâbiyye) adı verilirdi. Sultanlar tabakaları zaman zaman bizzat teftiş ederlerdi.

Memlükler tabakalara ırklarına ve yaşlarına göre yerleştirilir, tabakada eğitim gören memlükler arasında kıdeme göre bir hiyerarşi bulunurdu. Yeni gelen kıdemsiz memlük (ini) kışlasındaki kıdemli bir memlükün (ağa) nezareti altına verilirdi. Aynı dönemde getirilen ve birlikte eğitim gören memlükler (hoşdaş/hoşdaşiyye) arasında hayat boyu süren bir dayanışma olurdu. Yeni gelen çocuk yaştaki memlüklere tabakalarda önce Kur’an, yazı ve temel dinî bilgiler öğretilirdi. Bu eğitim fakih denilen hocalar tarafından yürütülürdü. Ardından fıkhî bilgiler verilir, bulûğ çağına geldiklerinde askerî tâlimlere (furûsiyye) başlanırdı. Bu tâlimlerde çeşitli savaş oyunları, kılıç kullanma, ok ve mızrak atma, ata binme eğitimi verilirdi. Tabakalardaki askerî eğitim genelde on dört veya on beş ay sürerdi. Eğitim döneminde “câmekiyye” denilen bir çeşit maaş alan memlüklerin eğitimlerini tamamlayıncaya kadar evlenmeleri yasaktı. Eğitimini tamamlayan memlükler yapılan bir törenle (itâka) âzat edilir, bu tören sırasında her birine silâh, at, özel elbise verilirdi. Daha sonra bunlar birliklere ayrılır, her birliğin başına bir emir tayin edilirdi. Askerî kabiliyetiyle sivrilenler terfi eder, geleceğin sultanları da çok defa onların arasından çıkardı. Tabakalarda disipline riayet etmeyen memlükler şiddetle cezalandırılırdı. Memlüklerin tabakalardan ayrılmasına genellikle izin verilmemekle birlikte bazı dönemlerde gündüzleri şehre inmelerine, bazan da haftada bir günü şehirde geçirmelerine müsaade edilirdi. Berkuk döneminde memlüklerin kışlalardan çıkmasına ve evlenmesine izin verildiği, bunun giderek yaygınlaşması yüzünden kışlaların sadece bir eğitim merkezi haline geldiği belirtilmektedir. Makrîzî, bu uygulamanın askerî eğitimin kalitesini düşürmesinin yanı sıra ahlâkî bozulmaya yol açtığını söyler (el-Ḫıṭaṭ, II, 214).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 288 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.