TÂRÎH-i GÜZÎDE

Müellifin 730 (1330) yılında tamamladığı eser bir mukaddime, altı bölüm (bab) ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Mukaddimede kâinatın yaratılışı hakkında bilgi verilir. Her bölüm çeşitli kısımlara ayrılmıştır. Birinci bölümde peygamberler tarihinden ve filozoflardan; ikinci bölümde İslâm öncesi İran tarihinden; üçüncü bölümde Hz. Peygamber ile çocukları ve torunlarından, sahâbe, tâbiîn, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler’den; dördüncü bölümde Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Gurlular, Büveyhîler, Büyük Selçuklular, Irak Selçukluları, Kirman Selçukluları ve Anadolu Selçukluları, Hârizmşahlar’la Atabegler tarafından kurulan hânedanlardan, İsmâiliyye, Kirman’da hüküm süren Karahıtaylar’a mensup Kutluğhanlılar ve İlhanlılar’dan; beşinci bölümde mezhep imamları, kıraat âlimleri, şeyhler, muhaddisler, hekimler ve şairlerden bahsedilir. Son bölüm Kazvin’in tarih ve coğrafyası hakkındadır. Hamdullah el-Müstevfî burada Kazvin’e gelen sahâbîler, halifeler, hükümdarlar, vezir ve emîrler, Kazvin valileri, âlimler, şairler ve Kazvin’in önde gelen aileleriyle ilgili bilgi verir. Eser bu yönüyle mahallî tarih yazıcılığı bakımından önemli bir kaynaktır. Hâtimede peygamberler, velîler, din âlimleri, hükümdarlar, vezirler ve diğer meşhur simaların şeceresi kaydedilir. Müellif hâtimede Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin metodunu izlemiştir. Ancak bu bölümün yalnız giriş niteliğindeki küçük bir kısmı günümüze intikal etmiştir. Hamdullah el-Müstevfî tarihini yazarken Firdevsî’nin Şâhnâme’si, İbn Hişâm’ın es-Sîretü’n-nebeviyye’si, Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk’ü, İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem’i, Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin Târîḫ-i Beyhaḳ’ı, İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’i, Cüveynî’nin Târîḫ-i Cihângüşâ’sı, Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin Câmiʿu’t-tevârîḫ’i, Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî’nin Selcûḳnâme’si gibi yirmi civarında kaynaktan faydalanmıştır. Hândmîr Ḥabîbü’s-siyer’i, Şüşterî Mecâlisü’l-müʾminîn’i kaleme alırken Târîḫ-i Güzîde’den büyük ölçüde istifade etmiştir. Hiçbir kaynakta yer almayan orijinal bilgiler içeren Târîḫ-i Güzîde’de yaratılıştan 730 (1330) yılına kadar gelen çok geniş bir tarihî dönemin olayları başarılı biçimde kaydedilmiştir. Eser ayrıca İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han’ın ölümünden (703/1304) sonraki çeyrek asır için birinci elden kaynak niteliğindedir.

Hamdullah el-Müstevfî eserini İlhanlı Veziri Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin teşvikiyle yazmaya başlamış, ancak onun idam edilmesi üzerine (718/1318) oğlu ve halefi Ebû Said Bahadır Han’ın veziri Gıyâseddin Muhammed’e takdim etmiştir. Târîḫ-i Güzîde’nin Kazvin’in tarihi ve coğrafyasıyla ilgili bölümünü Fransızca tercümesiyle birlikte Barbier de Meynard (JA [1857], X, 25-308), İranlı şairlere dair bölümünü İngilizce çevirisiyle beraber Edward Granville Browne (JRAS, Ekim 1900 - Ocak 1901) neşretmiştir. Eserin İslâmî dönem İran tarihine dair kısmı Fransızca tercümesiyle birlikte M. Jules Gantin tarafından yayımlanmış (Paris 1903), Selçuklular’la ilgili bölümü Charles François Defrémery tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (JA, IV. seri, XI [1848], s. 417-462; XII [1848], s. 259-279, 334-370; XIII [1849], s. 15-55). Târîḫ-i Güzîde’nin tamamını ilk defa tıpkıbasım olarak özet İngilizce tercümesiyle beraber Edward Granville Browne ve Reynold Alleyne Nicholson iki cilt halinde neşretmiş (Leiden-London 1910-1913), daha sonra eseri Abdülhüseyin Nevâî yayımlamıştır (Tahran 1339, 1364). Eser Yâkub Paşa tarafından Osmanlı Türkçesi’ne çevrilmiştir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3213). Hamdullah el-Müstevfî’nin oğlu Zeynüddin, Târîḫ-i Güzîde’ye 742-794 (1342-1392) yıllarına ait bir zeyil yazmış, eser D. Kâzımof ve Ziya Bünyadov tarafından Rusça ve Âzerîce tercümesiyle birlikte neşredilmiş (Bakü 1990), ardından eseri Îrec Efşâr yayımlamıştır (Ẕeyl-i Târîḫ-i Güzîde, Tahran 1372 hş./1993).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 82-83 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.