TE’VÎLÜ MÜŞKİLİ’l-KUR’ÂN

Kitabın ismi kaynaklarda Kitâbü’l-Müşkil, Müşkilâtü’l-Ḳurʾân, Kitâbü (Teʾvîlü) Müşkili’l-Ḳurʾân gibi farklı şekillerde yer almaktadır. İbn Kuteybe de eserinden bahsederken “fî Kitâbi’l-Müşkil, fî Kitâbi Te’vîli’l-müşkil, kitâbî/kitâbünâ, el-müellef fî müşkili’l-Kur’ân” gibi ifadeler kullanmıştır (Tefsîru ġarîbi’l-Ḳurʾân, s. 39, 41, 42; Teʾvîlü muḫtelifi’l-ḥadîs̱, s. 63, 159; Edebü’l-kâtib, s. 21). Müellifin Kur’an ilimlerine dair yaptığı ilk çalışma olan eserde yer alan bazı ifadelerden ve atıflardan anlaşıldığı kadarıyla İbn Kuteybe, Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân’ı eserlerinin büyük bir kısmını yazdıktan sonra gözden geçirerek bazı ilâvelerde bulunmuş, Vücûhü’l-ḳırâʾât, Ġarîbü’l-Ḳurʾân ve Teʾvîlü muḫtelifi’l-ḥadîs̱ gibi sonraki eserlerine işaret etmiştir. Müellif eserini Kur’an’a ta‘nedenlerin, fitne çıkarmak için onun müteşâbihlerine uyanların Kur’an’da çelişki, lahn ve nazım bozukluğu gibi kusurlar bulunduğu yolundaki iddialarına cevap vermek amacıyla kaleme aldığını belirtmektedir (s. 22-23).

Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân kısa bir girişten sonra on yedi bölüme ayrılmaktadır. İçerdiği mecaz, istiare, temsil, kalb, takdim ve tehirler sebebiyle Kur’an’ın tercümesinin mümkün olmadığı görüşünü benimseyen müellif Kur’an’da kusur ve çelişki bulunduğunu iddia edenlerin delillerini tartışmaktadır. Bu iddiayı ileri sürenler kıraat farklılıklarını da bir çelişki gibi göstermeye çalışmışsa da İbn Kuteybe bunların iddialarına karşılık vermiş; yedi harf, kıraat farklarının temel sebepleri, sahâbe mushafları arasındaki bazı farklılıkları ayrıntılı biçimde ele almıştır. Bu arada Kur’an’da birbiriyle çelişen âyetlerin varlığı iddiasına da cevap verilmektedir. Kur’an’daki müteşâbihi Allah’tan başkasının bilip bilemeyeceği hususunun tartışıldığı eserde mecaz konusu istiare ve maklûb gibi alt bölümleriyle birlikte geniş yer kaplamaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’de bunlarla ilgili birçok örnek bulunduğu ve bazı âyetler hakkında itirazlar ileri sürüldüğü için konu etraflıca işlenmiştir. Eseri neşreden Seyyid Ahmed Sakr kitabın en önemli kısımlarını bu bölümlerin teşkil ettiğini söyler. Çünkü bunlar, Câhiz’in kitapları ile İbnü’l-Mu‘tezz’in el-Bedîʿi arasında sıkışıp kalan belâgat ilminin eksik yanlarını tamamlamaktadır (Teʾvîl, neşredenin girişi, s. 82). Ancak mecazdan sonra hemen istiareye geçilip teşbihe yer verilmemesi bir eksiklik kabul edilebilir (Sellâm, Es̱erü’l-Ḳurʾân, s. 116). Hazif ve ihtisar, tekrar ve ziyade, kinaye ve ta‘riz, lafzın zâhirinin mânasına muhalefeti ve hurûf-ı mukattaa kitapta ele alınan diğer konulardır. Sûrelerdeki müşkil lafızların te’vil ve tefsirini yapan müellif birden fazla anlam içeren “kazâ, hüdâ, ümmet, din, metâ‘, hisâb” gibi kırk sekiz Kur’an kavramını, “keeyyin, eyyâne, bel” gibi yirmi dokuz edatı, “kāde, teâle, helümme” gibi altı çekimsiz fiilin anlamını ve dil özelliklerini incelemektedir. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân, müşkil lafızları açıklanan otuz sekiz sûrenin mushaf tertibine göre sıralanmaması ve aynı sûrenin tekrarlanması gibi (meselâ Bakara ve En‘âm sûreleri dörder, Nisâ ve Nahl sûreleri üçer defa) sebeplerden ötürü eleştirilmiş, karışık bir iç düzene sahip olduğu ileri sürülmüştür. Eserin kaynakları arasında Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın Meʿâni’l-Ḳurʾân’ı yanında Halîl b. Ahmed, Sîbeveyhi, Ali b. Hamza el-Kisâî, Ma‘mer b. Müsennâ, Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ahfeş el-Evsat ve Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm gibi birçok âlimin eserleri sayılabilir.

Başta Taberî olmak üzere müfessir ve âlimler İbn Kuteybe’nin yorumlarını eserlerine almış, bunları çok defa isim belirtmeden nakletmiştir. Öte yandan İbn Fâris’in İbn Kuteybe’nin eserinden etkilendiği, Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa adlı eserinde tek lafzın birçok anlama gelmesi konusunda bu etkinin açıkça görüldüğü, fıkhü’l-luga (lengüistik) ve Araplar’ın söz söyleme yöntemlerine dair eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa’yı telif ederken Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân’dan yararlandığı ifade edilmektedir. Ancak İbn Fâris bunu açıkça söylemekten kaçınmış ve alıntılarında çoğunlukla meçhul sîgası kullanmıştır (Teʾvîl, neşredenin girişi, s. 83-84). Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’nin Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân’ı eleştirmek için Risâle fi’l-müşkil adıyla günümüze ulaşmayan bir eser kaleme aldığı (Sezgin, VIII, 163) ve İbnü’l-Enbârî’nin Kitâbü’l-Eżdâd’da İbn Kuteybe’ye yönelik bazı eleştirilerde bulunduğu belirtilmektedir (Teʾvîl, neşredenin girişi, s. 70-74; Sellâm, İbn Ḳuteybe, s. 39). İbn Mutarrif el-Kinânî, Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân ile İbn Kuteybe’nin bu eserini tamamlayıcı nitelikteki Ġarîbü’l-Ḳurʾân’ını mushaf tertibine göre düzenleyerek Kitâbü’l-Ḳurṭayn adlı eserini meydana getirmiştir (Kahire 1355). Seyyid Ahmed Sakr, her iki eseri de bozduğu ve kendi eserinde İbn Kuteybe’ye nisbet edilemeyecek ifadelere yer verdiği için İbn Mutarrif’i sert bir dille tenkit etmiştir (Teʾvîl, s. 59, dipnot 1, neşredenin girişi, s. 84-85).

Çok sayıda yazma nüshası bulunan eser ilk defa Kahire’de yayımlanmış (1935), ilmî neşri Seyyid Ahmed Sakr (Kahire 1954, 1973, 1981), Ömer Muhammed Saîd Abdülazîz (Kahire 1989) ve İbrâhim Şemseddin (Beyrut 2007) tarafından gerçekleştirilmiştir. Mustafa Kurt, Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân ve Ġarîbü’l-Ḳurʾân’a dayalı olarak Hicri III. Asırdaki Tefsir Çalışmaları ve İbn Kuteybe’nin Tefsir Anlayışı adıyla bir doktora tezi (1990, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; İbn Kuteybe ve Tefsir Anlayışı adıyla basılmıştır, İstanbul 1996), Floyd MacKay (1991, Ibn Qutayba’s Understanding of Quranic Brevity, MacGill University) ve Galip Kolcu (1999, İbn Kuteybe’nin Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân’da Kur’ân’ı Savunma Yöntemi, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) yüksek lisans tezi hazırlamıştır. Yûsuf Rahmân’ın “Ellipsis in the Qur’an: A Study of Ibn Qutayba’s Ta’wil Mushkil al-Qur’an” başlıklı bir yazısı bulunmaktadır (Literary Structures of Religious Meaning in the Qur’an, ed. Issa J. Boullata içinde, Surrey 2000, s. 277-291).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 34-35 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.