TIETZE, Andreas

26 Nisan 1914’te Viyana’da doğdu. Yahudi kökenli bir aileye mensuptur. Babası Hans Tietze, Avusturya Eğitim Bakanlığı Müzeler ve Anıtlar Dairesi’nde yüksek rütbeli bir bürokrat olarak çalışırken aynı zamanda Viyana Üniversitesi’nde kadrosuz profesör sıfatıyla ders veriyordu. Annesi Erica Conrat, Rönesans ve barok sanatı araştırmacısıydı. Lise yıllarında Latince, eski ve modern Yunanca, İngilizce, Fransızca ve Rusça öğrenen Tietze, Viyana’da Piaristengymnasium’da okurken bir sınıf atlayarak 1932’de mezun oldu. 1932-1937 yılları arasında Viyana Üniversitesi’nde tarih (özellikle Doğu ve Güneydoğu Avrupa tarihi) ve yabancı diller okudu. Viyana Doğu Dilleri Okulu’nda Türkçe, Arapça ve Farsça öğrendi. 1935’te ilk Türkiye gezisinden sonra 1936 ve 1937’de birkaç arkadaşıyla birlikte maceralı bir Anadolu seyahati yaptı. 1937’de İtalya ekonomi tarihiyle ilgili doktorasını tamamladıktan sonra Osmanlı tarihiyle alâkalı çalışmalar yapmak için yirmi yıl kalacağı İstanbul’a yerleşti. Tietze, İstanbul Üniversitesi’nde Almanca ve İngilizce dersleri vererek hayatını kazanırken (1938-1952, 1953-1958) Robert Anhegger, Hellmut Ritter, Abdülhak Adnan Adıvar, Vedat Günyol gibi ilim adamları, Türk yazar ve aydınlarıyla akademik iş birliği yaptı. 1940 yılından itibaren yerli ve yabancı dergilerde modern Türk ve Osmanlı edebiyatları ile Türkçe öğretimi ve dil bilimi hakkında makale ve kitaplar yayımlamaya başladı. Avusturya ve Alman edebiyatından Türkçe’ye çeviriler yaptı; Türkçe’nin leksikoloji ve etimolojisiyle ilgili önemli makaleler yazdı. 1952-1953 akademik yılında Illinois Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi sıfatıyla bulundu. 1952’de Süheyla Uyar’la evlenerek dört çocuk sahibi olan Tietze, İstanbul yıllarında değerli bir Türkoloji kütüphanesine sahip oldu.

1958’de Gustave Edmund von Grunebaum’ın daveti üzerine California Üniversitesi (UCLA) Yakındoğu Dilleri Bölümü’nde Türkçe ve Farsça doçentliğine getirildikten sonra 1960’ta Türkçe profesörü olarak tayin edildi. Engin bilgisinin yanında üstün öğretmenlik yeteneğiyle ileri seviyede Türkçe için eğitim materyalleri geliştirdi. California Üniversitesi’nde görev yaparken Heath W. Lowry, Donald Quataert, Ralph Jaeckel, Talat Tekin ve Gönül Alpay’a (Tekin) hocalık yaptı. 1950’li yıllarda çalışmaya başladığı XIV. yüzyıla ait el-Ferec baʿde’ş-şidde adlı eserin metnini yayıma hazırladı, ancak yayınevinin bir hatası yüzünden kitap imha edildi. Bunun üzerine Tietze eserin yayımından vazgeçti (eserin transkripsiyonlu metni ve tıpkıbasımı, Tietze’nin ölümünden sonra 1960 tarihli önemli giriş bölümü de eklenerek György Hazai tarafından yayımlanmıştır, aş.bk.).

Tietze, 1971-1972 akademik yılında Türkoloji Kürsüsü’nde misafir profesör sıfatıyla bulunduğu Viyana Üniversitesi’nin Türkoloji ve İslâm Bilimleri Kürsüsü’ne 1973 Martında kadrosuyla birlikte geçti. 1984’teki emekliliğine kadar leksikoloji ve etimolojiyle halk edebiyatı (özellikle karagöz, bilmece) çalışmalarına devam ederken tamamladığı kitap ve makalelerini yayımladı. Çok sevdiği Gelibolulu Mustafa Âlî’nin dili üzerine çalışmalar yaptı. 1973’ten itibaren Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes’in (WZKM) editörlüğünü üstlendi ve 1975’te György Hazai ile beraber ilk uluslararası Türkoloji bibliyografyası olan Turkologischer Anzeiger’i (TAnz.) çıkarmaya başladı. Emekliliğinden sonra Viyana Üniversitesi’nde seminer vermeye devam etti. Yeni bir araştırma konusunu Doğu Türkistan (Sincan), Anadolu abdalları ve dilleri oluşturdu. Yaşı ilerlediğinden ders vermeyi bırakıp kendini tamamen Türkçe’nin tarihî ve etimolojik sözlüğüne verdi. Ancak altı cilt ve bir indeks cildi olarak yedi cilt halinde planlanan eserin birinci cildini yayımladıktan sonra 22 Aralık 2003’te Viyana’da öldü, 7 Ocak 2004’te aynı şehirdeki Neustift Mezarlığı’nda toprağa verildi. Tietze’nin kütüphanesi, 1990’lı yıllarda Lefkoşe’deki Kıbrıs Üniversitesi’nde kurulan Türkçe ve Ortadoğu Bölümü tarafından satın alındı. Kitapların bir kısmı Lefkoşe’ye gönderildi, bir kısmı henüz Viyana’daki Avusturya Bilimler Akademisi’nde bulunmaktadır. Tietze’nin adına yayımlanmış armağan kitapları şunlardır: Festschrift Andreas Tietze zum 70. Geburtstag: gewidmet von seinen Freunden und Schülern/WZKM (LXXVI, 1986); Humanist and Scholar: Essays in Honor of Andreas Tietze (İstanbul-Washington 1993); Armağan: Festschrift für Andreas Tietze (Praha 1994).

Eserleri. Tietze, Türkçe’nin biçim ve anlam bilimiyle tarihsel gelişimi, etimoloji, metin neşri, halk edebiyatı ve biyografi gibi alanlarında birçok eser ve 100’e yakın makale yayımlamıştır. Başlıca eserleri şunlardır:

1. Türkisches Lesebuch für Ausländer: Ecnebiler İçin Türkçe Okuma Kitabı (İstanbul 1943, S. G. Lisie ile birlikte). Tietze’nin R. Anhegger ve W. Ruben ile beraber 1943-1946 yılları arasında yayımladığı on altı kitaplık “Istanbuler Schriften-İstanbul Yazıları” serisinin ilk kitabıdır.

2. Malte Laurids Brigge’nin Notları (İstanbul 1948, Rainer Marie Rilke’den çeviri, Behçet Necatigil ile birlikte).

3. Venedik’te Ölüm (İstanbul 1952, Thomas Mann’dan çeviri, Behçet Necatigil ile birlikte).

4. The Lingua Franca in the Levant: Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin (Urbana 1958, W. Henry ve R. Kahane ile birlikte). Türk denizcilik dilinin Yunan ve İtalyan kökenleri bakımından önemli olan eser birçok çalışmaya kaynaklık yapmıştır.

5. Turkish Literary Reader (Bloomington 1963, 1968).

6. The Koman Riddles and Turkic Folklore (Berkeley 1966). Eserde çağdaş Türk bilmeceleriyle Codex Cumanicus’taki bilmeceler karşılaştırılmıştır.

7. Advanced Turkish Reader: Texts from the Social Sciences and Related Fields (Bloomington 1973).

8. Bilmece: A Corpus of Turkish Riddles (Berkeley-Los Angeles-London 1973, İlhan Başgöz ile birlikte; Türkçe’si: Türk Bilmeceleri, I-II, Ankara 1993; Türk Halkının Bilmeceleri, Ankara 1999).

9. Muṣṭafā Ālī’s Description of Cairo of 1599 (Wien 1975).

10. The Turkish Shadow Theatre and the Puppet Collection of the L. A. Mayer Memorial Foundation (Berlin 1977).

11. Muṣṭafā ʿĀlī’s Counsel for Sultans of 1581 (I-II, Wien 1979-1982).

12. Eremya Chelebi Kömürjian’s Armeno-Turkish Poem “The Jewish Bride” (Wiesbaden 1981, Avedis K. Sanjian ile birlikte). XVII. yüzyıl müelliflerinden Eremya Çelebi Kömürciyan’ın manzum bir aşk hikâyesidir.

13. Akabi Hikyayesi: İlk Türkçe Roman (1851) (İstanbul 1991). Vartan Paşa’nın kaleme aldığı, Ortodoks ve Katolik Ermenileri arasındaki ihtilâfları yansıtan bir aşk hikâyesidir.

14. Die Abdal (Äynu) in Xinjiang (Wien 1994, W. O. Ladstätter ile birlikte). Doğu Türkistan’da küçük bir grup olan Eynu ya da Uygur abdallarının yalnızca erkekleri tarafından kullanılan bir dilin köken araştırmasıdır.

15. Ottoman Melodies, Hebrew Hymns: A 16^th Century Cross-Cultural Adventure (Budapest 1995, J. Yahalom ile birlikte). Eserde, XVI. yüzyıl İstanbul’unda yahudi bestekâr-şairlerinin İbrânîce tasavvufî ilâhileri klasik Türk müziği makamlarına uyarlamaları anlatılmaktadır.

16. Wörterbuch der griechischen, slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch: Anadolu Türkçesindeki Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü (der. Mehmet Ölmez, İstanbul 1999). 1955-1967 yılları arasında yazdığı beş makalenin bir araya getirilmesinden oluşmaktadır.

17. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (A-E, I, İstanbul-Wien 2002; II, F-J Wien 2009). Tamamlanması beklenen bu eseriyle Tietze Türkçe’nin sözlükçülük tarihinde özel bir yer edinmiştir.

18. Ferec baʿde eş-şidde (ein frühosmanisches Geschichtenbuch): Freund nach Leid (I-II, Berlin 2006, G. Hazai ile birlikte).

Başlıca Makaleleri. “Die Geschichte vom Kerkermeister-Kapitan: en türkischer Seerauberroman aus dem 17. Jahrhundert” (AO, XIX [1942], s. 152-403); “Azîz Efendi’s Muhayyelât” (Oriens, I [1948], s. 248-329); “Die formalen Veränderungen an neuren europäischen Lehnwörtern im Türkischen” (Oriens, V [1952], s. 230-268); “The Use of Spoken Russian in Azerbaijani Literature” (Slavic Review, XXII [Seattle 1963], s. 727-733); “Ein slavisches Lehnwort in den früh-osmanichen Chroniken” (WZKM, sy. 65-66 [1973-1974], s. 219-222; “Muṣṭafā ʿĀlī of Gallipoli’s Prose Style”, Ar.Ott., V [1973], s. 297-319); “Zum Argot der anatolischen Abdal (Gruppe Teber)” (AOH, XXXVI/1-3 [1982], s. 521-532); “Die fremde Elemente im Osmanisch-Türkeitürkischen” (Handbuch der türkischen Sprachwissenschaft, ed. G. Hazai, Budapest 1990, s. 104-118); “Der Einfluß der Türkischen auf andere Sprachen” (Handbuch der türkischen, s. 119-145). Tietze, iki yeni Redhouse sözlüğünün (Yeni Redhouse Lûgati: İngilizce-Türkçe, İstanbul 1950; Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce Sözlük, İstanbul 1968, 1974) yayım projesinin fikir babası olmuş ve hazırlama ekibi arasında yer almıştır. Ayrıca Hellmut Ritter’in 1924-1953 yıllarında Almanca tercümesi ve notlarla beraber yayımladığı üç büyük ciltlik karagöz edisyonunun III. cildi (Karagös: Türkische Schattenspiele, Wiesbaden 1953) onun katkılarıyla gerçekleşmiştir (eser ve makalelerinin tam bir listesi için bk. Anetshofer, XXX/1[ 2005], s. 334-344).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 147-148 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.