UBEYD-i ZÂKÂNÎ

727’de (1327) Nevâdirü’l-ems̱âl adlı eserini kaleme alması ve hemşerisi Hamdullah el-Müstevfî’nin 730’da (1330) telif ettiği Târîḫ-i Güzîde’de onun güzel şiirleri ve eşsiz risâleleri olduğunu belirtmesinden hareketle VIII. (XIV.) yüzyılın başlarında veya bundan kısa bir süre önce Kazvin’de yahut buraya bağlı Zâkân köyünde doğduğu söylenebilir. Yine Müstevfî’nin kaydettiğine göre Zâkânîler, Arap asıllı Benî Hafâce kabilesinden olup yetiştirdikleri âlim ve yöneticilerle tanınmıştır (Târîḫ-i Güzîde, s. 805). Eğitimini Kazvin’de tamamlayan Zâkânî şiirlerinde “Ubeyd” mahlasını kullanmıştır. 727’de (1327) İlhanlı Sultanı Ebû Said Bahadır Han’ın veziri Alâeddin Muhammed Feryûmedî ile dostluk kurdu ve ona Nevâdirü’l-ems̱âl adlı kitabını takdim etti. Muhtemelen 746’da (1346) veya ertesi yıl Kazvin’den ayrıldı; Şîraz’ı 742’de (1342) ele geçiren İncûlular hânedanından Cemâleddin Ebû İshak’ın himayesine girdi, kendisine methiyeler yazdı ve 751’de (1351) telif ettiği ʿUşşâḳnâme’yi ona ithaf etti. Bu hükümdarın 754’te (1354) yaptırdığı saray için 758 (1357) yılında öldürülmesi dolayısıyla kaleme aldığı şiirlerden aynı tarihlere kadar Şîraz’da kaldığı anlaşılmaktadır. Bu sırada Şems-i Fahrî, Hâcû-yi Kirmânî, Hâfız-ı Şîrâzî, Adudüddin el-Îcî ve Şeyh Emînüddîn-i Belyânî gibi şair ve âlimlerle aynı ortamda bulundu.

Muzafferîler Hükümdarı Mübârizüddin Muhammed, Şîraz’a hâkim olup Ebû İshak’ı ortadan kaldırınca Ubeyd önce memleketine, oradan Bağdat’a giderek Celâyirliler Sultanı Şeyh Üveys’in (1356-1374) hizmetine girdi. Muzafferîler’den Şah Şücâ‘ babası Emîr Mübârizüddin’in yerine tahta geçince (1358) Ubeyd tekrar Fars bölgesine dönüp onun yakınları arasında yer aldı. Bazı şiirlerinden, hânedan içindeki mücadeleler yüzünden Şîraz’ı terkeden Şah Şücâ‘ ile birlikte 766-768 (1364-1366) yıllarında Kirman’da bulunduğu, şahın 768’de (1367) İsfahan’ı işgal ettiği ve aynı yıl Şîraz’ı tekrar ele geçirince onunla birlikte bu şehre geri döndüğü anlaşılmaktadır. Bundan sonraki hayatına dair bilgi yoktur. Ubeyd’in Alâ-i Buhârî’nin 767’de (1366) istinsah ettiği Es̱mâr ve eşcâr adlı eserinin üzerindeki bir kayıt yazmanın 772’de (1370) oğlu İshak’a intikal ettiğini göstermektedir (Külliyyât, s. 31-32). Dolayısıyla Ubeyd-i Zâkânî bu tarihten bir süre önce muhtemelen İsfahan veya Bağdat’ta vefat etmiştir.

Eserleri. Hiciv ve mizah alanında klasik Fars edebiyatının en önemli simalarından olan Ubeyd-i Zâkânî gazelde Sa‘dî-yi Şîrâzî, kasidede Enverî ve Muizzî’den etkilenmiştir. Divanında yer alan şiirleri, kısa hikâye ve risâleleri ayrı ayrı ve bütün halinde Külliyyât’ın içinde günümüze ulaşmış (yazma nüshaları için bk. Münzevî, II, 527 vd.; III, 3247 vd.; FME, s. 269-273; M. Ca‘fer-i Mahcûb, bk. bibl.), müstakil olarak ve birlikte çeşitli baskıları yapılmıştır.

1. Dîvân. 3000 civarında beyit ihtiva edip kaside, gazel, terciibend ve terkibibend, mesnevi, kıta ve rubâîlerden meydana gelmektedir.

2. ʿUşşâḳnâme. Şairin sürekli âşık olan gönlünden şikâyetle başlayan 734 beyitlik bu mesnevide âşık ve mâşukun yaşadıkları haller anlatılır.

3. Nevâdirü’l-ems̱âl. Bu Arapça eserde çeşitli bilgeler, peygamberler, filozoflar ve şairlere ait sözlerle bazı özdeyişlere yer verilmiştir (Tahran 1314 hş.).

4. Şerḥu’l-Çaġmînî. Mahmûd b. Muhammed el-Çağmînî’nin astronomiyle ilgili eseri üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 521).

5. Mûş u Gürbe (Tahran 1325, 1331, 1332,1335, 1352 hş.; Bombay 1884, 1888; Delhi 1895). Kedi ile farenin konu edildiği bu kasidenin Külliyyât’ta doksan dört olan beyit sayısının yazma nüshalarda daha az veya çok olması zaman içinde başkalarınca bazı ilâveler yapıldığını düşündürmektedir. Hikâyede zamanın insanının ikiyüzlülüğü, ahlâk ve âdâbı hicvedilmekte, muhtemelen Kirman hâkimi Mübârizüddin Muhammed ile Şîraz hâkimi Ebû İshak İncû arasındaki mücadeleye işaret edilmektedir. Herbert Wilhelm Duda manzumeyi Almanca’ya (Katze und Maus, Salzburg 1947), Abbas Âryanpûr Kâşânî İngilizce’ye (The Story of The Cat and Mice, Tahran 1971), Jalal Alavinia ve Thérese Marini Fransızca’ya (Le chat récidiviste: le chat et la souris, Paris 2005) çevirmiştir. Eserin Türkçe tercümesini Günay Kut ve Zehra Toska neşretmiştir (“Kedi ile Fare Hikâyesi”, Şinasi Tekin’in Anısına: Uygurlardan Osmanlıya, haz. Günay Kut ve Fatma Büyükkarcı Yılmaz, İstanbul 2005, s. 535-586).

6. Aḫlâku’l-eşrâf. Müellif bu küçük risâlede peygamberlerle filozof ve din adamlarının tavsiye ettiği hikmet, namus, hayâ, iffet, şecaat, adalet, cömertlik, hilim, vefa, merhamet, doğruluk gibi erdemleri kendi zamanında terkedildiği için “mezheb-i mensûh” diye niteledikten sonra bunların yerine dönemin ileri gelenleri tarafından benimsenen, bu sebeple “mezheb-i muhtâr” denilen, ahlâk ve erdemden uzak davranış ve alışkanlıkları eleştirmektedir. Eser Külliyyât ve Leṭâʾif içinde basılmıştır.

7. Risâle-i Dilgüşâ (Leṭâʾif). Arapça ve Farsça kısa hikâyeler, latife ve özlü sözlerden meydana gelen eser, devrin anlayış ve ahlâkını hicvetmek amacıyla Sa‘dî-yi Şîrâzî’nin Gülistân’ı gibi sade ve akıcı bir dille yazılmıştır. Eserdeki bazı hikâyeleri Muallim Nâci Ubeydiyye adıyla Türkçe tercümeleriyle birlikte yayımlamış (İstanbul 1303), Jalal Alavinia ve Thérese Marini risâleyi Fransızca’ya tercüme etmiştir (Traité de la joie de coeur, Paris 2005).

8. Ṣad Pend (Pendnâme). Sosyal eleştiri niteliğinde, yer yer kaba ve müstehcen, alay içerikli 100 öğüt ihtiva etmektedir.

9. Rîşnâme (Naṣîḥatnâme). Sakalın olumsuz bir sembol olarak yer aldığı bu mensur-manzum hikâyede dönemin cinsel sapkınlıkları eleştirilmektedir.

10. Risâle-i Taʿrîfât (Deh Faṣl). On başlıktan oluşan bu kısa risâlede bazı dinî, sosyal, siyasal içerikli kelime, kavram, makam ve mesleklerin kısa tanımları alaycı bir üslûpla yapılarak devrin ahlâkî çöküntüsüne dikkat çekilmektedir.

11. Fâlnâme-i Burûc (Ṭâliʿnâme) (İÜ Ktp., FY, nr. 123). Görünüşte burçlardan hareketle fal bakmayı konu edinen bu mensur risâlede her falın sonuna bir rubâî eklenmiş olup eserde fal baktıranlar ve falcılar kınanmakta ve alaya alınmaktadır.

12. Fâlnâme-i Vuḥûş u Ṭuyûr. Altmış kadar rubâîyi ihtiva etmektedir. Mevlânâ’nın “Mûsâ ile Çoban” adlı manzumesi taklit edilerek yazılan Sengterâş adlı seksen altı beyitlik bir mesnevi Ubeyd’e nisbet edilmişse de (Külliyyât, s. 282) bu durum şüpheyle karşılanmıştır.

Ubeyd-i Zâkânî’nin Külliyyât’ında yer alan mizah türü risâlelerinin büyük bir kısmı (Aḫlâḳu’l-eşrâf, Rîşnâme, Ṣad Pend, Risâle-i Dilgüşâ, Risâle-i Taʿrîfât, Mellâd u Piyâz ve bazı şiirler) Fransa’nın İstanbul başkonsolosu M. Ferté’nin mukaddimesiyle Mirza Habib Efendi tarafından Münteḫab-ı Leṭâʾif adıyla neşredilmiştir (İstanbul 1303). Daha sonra kaside, gazel, kıta, rubâîler, terkibibend ve mesnevilerden oluşan şiirleriyle ʿUşşâḳnâme’yi içeren Külliyyât’ı Abbas İkbâl-i Âştiyânî Külliyyât-ı ʿUbeyd-i Zâkânî adıyla yayımlamış (Tahran 1321 hş.), daha sonra terciibend, mesnevi, tazmin ve kıtalar, rubâîlerle İstanbul’da basılan Leṭâʾif’teki eserleri de ekleyerek eseri iki cilt halinde tekrar neşretmiştir (Tahran 1331-1332 hş.). Pervîz-i Atâbekî Külliyyât’ı yeniden yayımlamış (Tahran 1343 hş.); Aḫlâḳu’l-eşrâf, Rîşnâme, Ṣad Pend, Risâle-i Dilgüşâ, Risâle-i Taʿrîfât, Mûş u Ġurbe ile hikâyeleri Hicviyyât ve Hezeliyyât adıyla neşretmiş (nşr. Gulâm Hüseyin Fernûd, Tebriz 1969), Arapça Nevâdirü’l-ems̱âl ile Şerḥu’l-Çaġmînî hariç müellifin bilinen bütün eserlerini içeren Külliyyât’ın on üç nüshaya dayalı tahkikli neşri Muhammed Ca‘fer-i Mahcûb tarafından gerçekleştirilmiştir (New York 1999). Ubeyd-i Zâkânî, Osmanlı divan şairleri ve Tanzimat devri yazarlarınca takdir edilmiş, Ebüzziyâ Mehmed Tevfik sözlerinden seçmeler yaparak bunları Türkçe’ye çevirmiştir (Münteḫabât-ı Leṭâʾif, İstanbul 1303). Hasan Cevâdî Aḫlâḳu’l-eşrâf, Risâle-i Taʿrîfât, Ṣad Pend, Risâle-i Dilgüşâ ve Mûş u Ġurbe’yi İngilizce’ye tercüme etmiştir (The Ethics of the Aristocrats and Other Satirical Works, Piedmont 1985).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 16-17 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.