el-ESMÂ ve’s-SIFÂT

Müellifin belirttiğine göre hocası Ebû Mansûr el-Eyyûbî âyet ve hadislerde geçen, ayrıca bid‘at fırkalarının ortaya çıkışından önce Selef’in icmâıyla sabit olan ilâhî isim ve sıfatlar konusunda Ehl-i sünnet’in görüşünü teyit edip Ehl-i bid‘at’ın fikirlerini çürütecek bir eser yazmaya kendisini teşvik etmiş, ancak hocası hayatta olduğu sırada müellif İmam Şâfiî’ye ait fıkhî metinleri ihtiva eden el-Mebsûṭ’taki hadisleri tahriç etmekle meşgul olduğundan onun isteğini vefatından sonra yerine getirebilmiştir. İlâhî isim ve sıfatların geçtiği sahih hadislerden mükerrer olmayanların nakledildiği, bunlardan gerekli görülenlerin te’vil edildiği eser iki ana bölüme ayrılabilecek şekilde bablar halinde düzenlenmiştir.

Birinci bölüm esmâ-i hüsnâya ayrılmıştır. Allah’a ait isimlerin mevcudiyetinin kitap, sünnet ve icmâ ile sabit olduğunu belirten açıklamalarla başlayan bu bölümde esmâ-i hüsnâ hadisinin çeşitli rivayetleri kaydedilmiş, Allah’ın bunların dışındaki isimlerine temas edilmiş, ardından da ilâhî isimler beş grup halinde incelenmiştir. Burada Allah’ın varlığını, birliğini, yaratıcılığını, benzersiz oluşunu ve kâinatı sadece kendisinin yönettiğini ifade eden isimler yer alır. Bu bölümde daha sonra bazı sûrelerin başında bulunan hurûf-ı mukattaanın esmâ-i hüsnâdan sayıldığı zikredilmekte ve bölüm kelime-i tevhidin faziletine dair bir bahisle sona ermektedir.

İkinci bölüm Allah’ın sıfatlarına dair rivayetlere ayrılmıştır. Burada sıfatların taksimine genel bir bakış yapıldıktan sonra sübûtî sıfatlar üzerinde durulmuş, öteden beri tartışma konusu olan irade ve kelâm sıfatları ayrıntılı bir şekilde ele alınmış, ardından Allah’a nisbetinde veya yorumlanmasında farklı görüşler ileri sürülen “şey, zât, nefis, sûret” gibi haberî sıfatlara geçilerek uzun açıklamalarda bulunulmuştur.

Sübkî’nin “benzeri bulunmayan bir kitap” diye nitelediği el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât ilâhî isim ve sıfatları naslara, özellikle hadislere dayanarak ispat etmeye ve Selef âlimlerinin görüşleriyle açıklamaya çalışır. Ebû Süleyman el-Hattâbî ile Ebû Abdullah el-Halîmî’den, yer yer de Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Mehdî et-Taberî, Ebû İshak el-İsferâyînî ve Ebû Mansûr el-Eyyûbî’den faydalanılarak hazırlanan eserde zaman zaman müellifin kendine has görüşlerine de rastlanır. Eserdeki bazı ifadelerle İbn Huzeyme’nin Kitâbü’t-Tevḥîd’inde yer alan bilgiler arasında benzerlik bulunduğu kabul edilir (Vadet, s. 266-267). Gazzâlî, haberî sıfatları bir araya getirmek amacıyla eser telif edip bu sıfatları çeşitli bablar halinde ele alan kimsenin isabetli bir yol takip etmediğini, zira Hz. Peygamber’in muhtelif ifadelerinde geçen bu kavramların yer aldıkları kompozisyondan tecrit edildiği takdirde teşbihi andıran mânalar taşıyabileceklerini söylerken (İlcâmü’l-ʿavâm, s. 75-76) Beyhakī’nin bu eserini veya İbn Huzeyme’nin Kitâbü’t-Tevḥîd’ini kastetmiş olmalıdır.

Âlimlerin başvurduğu önemli bir kaynak olan el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât’ın İstanbul kütüphanelerinde çeşitli nüshaları bulunmaktadır (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 1370; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1307; Âtıf Efendi Ktp., nr. 598). Eser ilk olarak Muhammed Muhyiddin el-Ca‘ferî’nin tahkikiyle Hindistan’da (1313), daha sonra M. Zâhid Kevserî’nin tahkikiyle Kahire’de (1358) yayımlanmıştır. Bu neşrin daha sonra ofset baskısı da yapılmıştır (Beyrut 1405/1984). el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât Abdullah b. Ahmed el-Ensârî tarafından Deḳāʾiḳu’l-işârât ilâ meʿâni’l-esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât adıyla ihtisar edilmiştir (Beyrut 1988).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 421-422 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.