ETTAFEYYİŞ, İbrâhim

Cezayir’in güneyindeki Mizâb vadisinin Benî Yescen (Yezkan) beldesinde doğdu. Nesebinin Hz. Ömer’in dedesi Adî b. Kâ‘b’a ulaştığı belirtilir. Berberî dilinde “tut, gel, ye” anlamındaki “Ettafeyyiş”, dedelerinden birinin arkadaşına bu şekilde hitap etmesi dolayısıyla ailenin lakabı olmuş, aile fertleri daha sonra da bu lakapla anılmıştır. Küçük yaşta beldesinde hıfzını tamamladı. Temel bilgileri “Kutbü’l-eimme” diye bilinen amcası Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş ve el-Hâc İbrâhim Zerkūn’dan öğrendi. Ardından özellikle aklî ilimler alanındaki bilgilerini geliştirmek üzere başşehir Cezayir’e gitti, burada Abdülkādir el-Mücâvî’nin derslerine devam etti. 1917’de aralarında Muhammed es-Semînî ve Sâlih b. Yahyâ’nın da bulunduğu ilmî bir heyetle Tunus’a gitti. Zeytûne Camii’nde Muhammed Tâhir İbn Âşûr, Muhammed b. Yûsuf el-Hanefî gibi hocaların derslerine devam etti. Zekâsı, ilmî vukufu ve güzel ahlâkıyla kısa zamanda hocalarının ve çevresinin dikkatini çekti. Bu sırada siyasete ilgi duydu; Tunus’ta Abdülazîz es-Seâlibî’nin liderliğindeki el-Hizbü’l-hurri’d-düstûrî et-Tûnisî (ed-Düstûr, Tunus Anayasa Partisi) adlı partinin kurucuları arasında yer aldı.

Siyasal ve kültürel çevrelerde genel olarak sömürgeciliğe, özellikle Fransa’nın Tunus ve Cezayir’de uyguladığı politikalara şiddetle karşı çıktığı bilinen Ettafeyyiş, kendisini Cezayir’den Tunus’a gitmeye mecbur eden Fransız sömürgeciliğiyle siyasî ve fikrî mücadeleye girişti. Çok geçmeden Fransızlar onun Tunus’u terketmesini istediler. 23 Şubat 1923’te Hâlid b. Abdülkādir el-Cezâirî ve Abdülazîz es-Seâlibî ile birlikte Tunus’tan çıkarıldı. O da siyasî ve ilmî faaliyetlerini sürdürmek için Mısır’a gidip Kahire’ye yerleşti, Cerbe asıllı düşünür ve yazar Kāsım b. Saîd eş-Şemmâhî’nin kızıyla evlendi. Kahire’de Cezayir ve Tunus’a nisbetle siyasal ve kültürel faaliyetler alanında daha çok imkân buldu. 1925-1930 yılları arasında başyazarlığını yaptığı, Batı’nın müslüman ülkeleri sömürgeleştirme planlarına ilişkin yazılarıyla bilinen yazarların makalelerini yayımladığı el-Minhâc adlı bir dergi çıkardı. Yazılarında Batı medeniyeti karşısında İslâm medeniyetini yeniden inşa etmenin mümkün olduğu tezini savundu. Derginin üslûbu ve muhtevası yüzünden bazı İslâm ülkelerine sokulması engellendi. Bir kısım malî ve siyasî sıkıntılar sebebiyle dergi, 1931 yılında aynı isim altında Muhibbüddin el-Hatîb adına muhafazakâr bir gazete olarak çıkarılmaya başlandı. Bu sıralarda arkadaşı Muhammed Hıdır Hüseyin et-Tûnisî ile birlikte Cem‘iyyetü’l-hidâyeti’l-İslâmiyye adlı bir dernek kurdu. Ayrıca Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimîn’in faal üyesi olarak Hasan el-Bennâ, Seyyid Kutub, M. Reşîd Rızâ gibi düşünür ve âlimlerle dost oldu. 1930’da Kudüs’te akdedilen İslâm Birliği toplantılarına katıldı. 1940 yılında Mısır Dahiliye Vekâleti tarafından Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’nin tashih bölümünde görevlendirildi. Bir yandan yazma eserleri tahkik ederken diğer yandan telif eserler kaleme aldı. 1950’lerden 1960’lı yılların başlarına kadar Kuzey Afrika halklarıyla dayanışma teşkilâtlarında ve Kahire’deki Uman İmâmet Bürosu’nda faal görev aldı. Mısır’da bulunan İbâzıyye’ye ait vakıfların yönetimiyle meşgul oldu. 1960’ta Uman Sultanı Gālib b. Ali el-Umânî tarafından Birleşmiş Milletler nezdinde Uman’ın görüşlerini anlatmak üzere resmî temsilci sıfatıyla Amerika’ya gönderildi. İbrâhim Ettafeyyiş yoğun faaliyetlerle geçirdiği hayatının sonlarında rahatsızlandı ve 13 Aralık 1965 tarihinde Kahire’de vefat etti, Mısır din âlimleri ve fikir hayatının önemli simalarının da katılmasıyla kılınan cenaze namazının ardından bu şehirde defnedildi. Değerli eserlerden oluşan özel kütüphanesinin ailesinin elinde bulunduğu kaydedilir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, V, 379).

Eserleri. Telif: Ettafeyyiş’in eserlerinin bir kısmı şunlardır:

1. el-Farḳ beyne’l-İbâżıyye ve’l-Ḫavâric. Eserin özellikle Uman’da çok sayıda baskısı yapılmıştır (Sîb/Uman 1414/1993).

2. ed-Diʿâye ilâ sebîli’l-müʾminîn. Müellifin ıslah ve tecdid konusundaki görüşlerini ortaya koyduğu, muhafazakâr karşıtlarının düşüncelerini reddettiği bir çalışmadır (Kahire 1342/1923).

3. Şerḥu Kitâbi’l-Melâḥin. İbn Düreyd’e ait kitabın şerhi olup Kahire’de yayımlanmıştır (1347/1928).

4. en-Naḳdü’l-celîl li’l-ʿutebi’l-cemîl. Muhammed b. Ukayl el-Alevî’nin İbâzıyye mezhebine ilişkin eleştirilerine reddiye olarak kaleme alınmıştır (Kahire 1924; Uman 1414/1993).

Ettafeyyiş’in 1925-1930 yılları arasında el-Minhâc’da ve diğer dergilerde yazdığı makaleleri de bulunmaktadır. Bu arada basılmamış eserlerinin olduğu da kaydedilmektedir (eserleri için bk. Muʿcemü aʿlâmi’l-İbâżıyye, II, 24-25).

Neşir: Ebû Zekeriyyâ el-Cenâvünî, Kitâbü’l-Vażʿ (Kahire 1381/1961); Abdülazîz es-Semînî, Şerḥu Kitâbi’n-Nîl ve şifâʾi’l-ʿalîl (I-XVII, Beyrut 1972); Kurtubî, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân (I-XX, Kahire 1967); Harrûsî, Câmiʿu erkâni’l-İslâm; Sâlimî, Tuḥfetü’l-aʿyân bi-sîreti ehli ʿUmân (I-II, Kahire 1332-1347, 1380/1961); Rebî‘ b. Habîb el-İbâzî, Müsned; İbn Düreyd, el-Maḳṣûre fi’l-luġa; Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş, eẕ-Ẕehebü’l-ḫâliṣ (Kahire 1343; Kosantîne 1400/1980); Şâmilü’l-aṣl ve’l-ferʿ (Maskat 1984); Kitâbü’r-Resm fî taʿlîmi’l-ḫaṭ (Kahire 1349/1930).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 425-426 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.