İBN FEHD, İzzeddin

16 veya 26 Şevval 850 (4 veya 14 Ocak 1447) tarihinde Mekke’de doğdu; IX-X. (XV-XVI.) yüzyıllarda birçok âlim yetiştiren İbn Fehd ailesinden tarih ve hadis âlimi Necmeddin İbn Fehd’in oğludur. Kendisine doğumunda Ebü’l-Hayr Ali adı verilmiş, ancak o sırada Kahire’de olan babası geri döndüğünde gördüğü bir rüya üzerine bunu Ebû Fâris Abdülazîz ile değiştirmiştir; bu sebeple bazan Ebü’l-Hayr künyesiyle de anılır. İlk öğrenimine babasından ve dedesi Takıyyüddin İbn Fehd’den ders alarak başladı. Kur’an’ı, Nevevî’nin el-Erbaʿîn’ini, İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin el-İrşâd’ını, İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini, İbn Hacer’in Nuḫbetü’l-fiker’ini ezberledi ve hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh, nahiv okudu. Ebü’l-Feth el-Merâgī, İbnü’z-Zahîre, Burhânü’z-Zemzemî ve Medine tarihçisi Semhûdî gibi çok sayıda âlimin öğrencisi oldu ve onlardan icâzet aldı (diğer hocaları için bk. Ġāyetü’l-merâm, neşredenin girişi, I, 11-12). 870’te (1466) ilmini arttırmak amacıyla Medine’ye ve oradan Kahire’ye gitti. Ertesi yıl Suriye’ye geçerek Kudüs, Halep, Dımaşk, Hama, Ba‘lebek, el-Halîl ve Gazze şehirlerini dolaştı; 875 (1470-71), 876, 884 (1479) ve 886 yıllarında da tekrar Kahire’ye gitti. 909’da (1503-1504) oğlu Muhibbüddin ile birlikte gittiği Medine’de bir süre kaldı. Bu seyahatleri sırasında Bukāî, İbn Hacer el-Askalânî, Şemseddin es-Sehâvî, Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî, Abdülhak es-Sinbâtî, Şemseddin Hattâb, Muhib el-Busrevî gibi âlimlerin ilim meclislerine devam ederek icâzet aldı. 917’de (1511) hâzinü’l-kütüb tayin edildi. Bu arada hadis, fıkıh ve Arapça dersleri de okutmuş, bu alanlarda üstat tanınarak birçok kişiye icâzet vermiştir. Ondan icâzet alanlar arasında Şam tarihçisi Muhammed b. Tolun da bulunmaktadır. 18 Cemâziyelâhir 922’de (19 Temmuz 1516) Mekke’de vefat etti ve Mi‘lât Kabristanı’na babasıyla dedesinin yanına gömüldü. 920 (1514) veya 921 yıllarında öldüğü de rivayet edilir. İlmî otoritesi ve hattatlığının yanında güzel ahlâkı, tevazuu, derin anlayışı ve zekâsı ile de tanınmıştır. İlmî mirasını oğullarından Muhibbüddin Cârullah devralmıştır.

Eserleri. 1. Ġāyetü’l-merâm bi-aḫbâri salṭanati’l-Beledi’l-ḥarâm. Mekke tarihiyle ilgili önemli kaynaklardan sayılan eser, fetihten itibaren 921 Recebine (Ağustos 1515) kadar burada görev yapan vali ve emîrlerin hayat hikâyesini anlatmaktadır. İbn Fehd bu eserini Şerîf Berekât b. Muhammed’e ithaf etmiş, mukaddimesinde onun hakkında uzun uzadıya övücü sözler söyledikten sonra 289 sayfa tutarında uzun bir tercüme-i hâlini vermiştir (III, 36-325). Muhammed Habîb el-Hîle kitabın bütünüyle İbn Fehd’e ait olmadığını, babası Necmeddin b. Fehd’in Buġyetü’l-merâm bi-aḫbâri vülâti’l-Beledi’l-ḥarâm adlı çalışmasından büyük ölçüde nakil yaptığını, hatta “buġye” ve “vülât” kelimelerini “ġāyet” ve “saltanat”a dönüştürerek eseri sahiplendiğini belirtmektedir (et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, s. 175-177). Kitap, Fehîm Muhammed Şeltût’un tahkikiyle Câmiatü Ümmi’l-kurâ Merkezü bahsi’l-ilmî ve İhyâi’t-türâsi’l-İslâmî tarafından üç cilt halinde kısa bir mukaddime ve ayrıntılı bir fihrist ilâvesiyle neşredilmiştir (Cidde-Kahire 1406-1409/1986-1989).

2. Bulûġu’l-ḳurâ fî ẕeyli İtḥâfi’l-verâ bi-aḫbâri ümmi’l-ḳurâ. Babasına ait İtḥâfü’l-verâ adlı esere yazdığı zeyildir. İbn Fehd’in en önemli çalışması sayılan kitap babasının vefat tarihinden (Ramazan 885 / Kasım 1480) Rebîülâhir 922’ye (1516) kadarki dönemi kapsamaktadır. Bilinen iki yazma nüshasından biri müellif hattından 1129 (1717) yılında istinsah edilmiş olup Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’nin Tarih bölümündedir (numarasız). Abdüssettâr ed-Dihlevî tarafından 1924’te istinsah edilen diğer nüsha da aynı kütüphanede kayıtlıdır (Dihlevî, Tarih, nr. 1). Kitap Mekke’nin siyasî, içtimaî, kültürel tarihi ve şeriflerin çeşitli devletlerle ilişkileri açısından önem taşımaktadır. Müellifin oğlu İbn Fehd Muhibbüddin bu esere Neylü’l-münâ bi-ẕeyli Bulûġi’l-ḳurâ li-tekmileti itḥâfi’l-verâ adlı bir zeyil yazmıştır.

3. en-Nüzhetü’s-seniyye fîmâ yuṭlabü min aḫbâri’l-mülûk ve ḫulefâʾi’d-diyâri’l-Mıṣriyye. Eserin çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası vardır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 224).

4. Meşyeḫatü İbn Fehd el-Mekkî eş-Şâfiʿî. Medine’deki Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan eser (nr. 68/231, 207 varak) İbn Fehd’in hocalarından okuduğu kitapların listesini vermektedir. Muhammed Habîb el-Hîle eserin muhtevasıyla isminin uygun olmadığını söyler ve kitabın adını Fihrisü merviyyâti’l-ʿİz b. Fehd şeklinde yazar (et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, s. 177-178).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Tertîbü ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ li’ẕ-Ẕehebî, et-Terġīb ve’l-ictihâd fi’l-bâʿis̱ li-ẕevi’l-himemi’l-ʿulyâ ʿale’l-cihâd, el-Ḥüccetü’d-dâmiġa li-ricâli’l-fuṣuṣi’z-zâʾiġa, Zirvetü’l-ʿİz ve’l-mecd li-meşâyiḫi İbn Fehd, Riḥletü’l-ʿİz b. Fehd, Muʿcemü şüyûḫi İbrâhîm b. Muḥammed eṭ-Ṭarâblusî, Muʿcemü şüyûḫi’l-ʿİz b. Fehd, Nüzhetü’l-ebṣâr limâ teʾellefe mine’l-efkâr, Nüzhetü ẕevi’l-aḥlâm bi-aḫbâri’l-ḫuṭabâʾ ve’l-eʾimme ve ḳuḍâti Beledi’l-ḥarâm, Tetmîmü meşyeḫâti’ş-Şerîf es-Semhûdî (Ġāyetü’l-merâm, neşredenin girişi, I, 12-13; M. Habîb el-Hîle, s. 172-179).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 485-486 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.