İBN VELLÂD

Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Benî Temîm kabilesinden Basra asıllı bir aileden gelmektedir. Dedesi Velîd b. Muhammed “Vellâd” lakabıyla tanınmış olup oğlu ile torunu da bu lakapla anılmıştır. Dedesi Basra’da Halîl b. Ahmed’den ders almış ve Kahire’de onun tariki üzere dil dersleri vermiştir. İbn Vellâd, Rü’be b. Accâc et-Temîmî’nin Basra’da dedesinin yanına gidip şiir okuduğunu, Rü’be’nin divanının dedesi ve ondan da babasının rivayetiyle kendisine ulaştığını kaydeder (İbnü’l-Kıftî, I, 134). Kahire’de Müberred’in talebesi Ebû Ali Ahmed b. Ca‘fer ed-Dîneverî ve Mahmûd b. Hassân en-Nahvî’den ders alan babası da Bağdat’ta Müberred ve Sa‘leb’in ders halkalarında tahsilini tamamladıktan sonra döndüğü Kahire’de birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bağdat’ta Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını Müberred’den okumuş, onun nüshasından istinsah edip Mısır’a götürdüğü eserin nüshası vefatından sonra oğlu Ebü’l-Abbas Ahmed’e intikal etmiştir. Ebü’l-Abbas da ilk eğitimini babasından alıp Sîbeveyhi’nin kitabını ondan okuduktan sonra Irak’a giderek Ebû Ca‘fer en-Nehhâs ile birlikte Müberred’in talebesi Ebû İshak ez-Zeccâc’ın ders halkasına katıldı ve ondan el-Kitâb’ı tekrar okudu. Zeccâc’ın bazı konularda İbn Vellâd’a sorular sorup aldığı cevaplardan istifade ettiği ve Nehhâs gibi diğer talebelerine onu üstün tuttuğu kaydedilir. Ebû Ca‘fer Ahmed b. Rüstem et-Taberî gibi diğer bazı nahiv âlimlerinden de ilim tahsil ettikten sonra Kahire’ye dönen İbn Vellâd, Ebû Ca‘fer en-Nehhâs ile birlikte Mısır’ın önde gelen dil âlimlerinden biri olarak vefatına kadar öğretimle meşgul oldu. Kaynaklarda bu iki âlim arasında geçen ilmî münazara hakkında bilgi verilir (Zübeydî, s. 238; Safedî, VIII, 101). İbn Vellâd’ın talebelerinden Fazlullah b. Saîd el-Keznî ve Münzir b. Saîd el-Bellûtî’nin adları anılır. Onun 302 (914-15) yılında vefat ettiğine dair Yâkūt ile Safedî’nin kayıtları istinsah hatası vb. sebeplerden kaynaklanmıştır. Zira her ikisinin de atıfta bulunduğu Zübeydî bu tarihi doğru olarak 332 şeklinde verir.

Eserleri. 1. el-Maḳṣûr ve’l-memdûd. Bir mukaddime ile iki bölümden oluşan eserin mukaddimesinde izlediği tertip hakkında bilgi veren müellif, Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’ında aranan bir kelimeyi ancak ileri derecede dil bilgisine sahip olanların bulabileceğini, kendisinin ise alfabetik sıralamayı uyguladığını belirtir, ardından da maksûr ve memdûdun tanımı ve mahiyeti hakkında kısaca bilgi verir. Eserin ilk bölümü bir sözlük niteliğinde olup her harfe ayrılan kısımda o harfle başlayan semâî maksûr ve memdûd kelimeler kaydedilerek mânaları verilir, ikinci bölümde ise kıyasî maksûr ve memdûd kelimelerin yapısına dair tanım ve açıklamalar yapılır. Gerek maksûr ve memdûdla ilgili son derece dikkatli tanım ve tasnifler yapması, gerekse bu türde ilk defa uygulanan alfabetik sıralamasıyla faydalanma kolaylığı sağlaması açısından önem taşıyan eser çok sayıda kelime ve şâhid ihtiva etmesi bakımından konuyla ilgili belli başlı kaynaklar arasında yer almış ve sonraki eserlere malzeme sağlamıştır (eserle ilgili ayrıntılı bir tahlil ve değerlendirme için bk. Ahmed Nasîf Câsim, tür.yer.). İbn Vellâd’ın çağdaşlarından Ali b. Hamza el-Basrî, Kitâbü’r-Red ʿalâ İbn Vellâd fi’l-Maḳṣûr ve’l-memdûd adlı bir eser kaleme almıştır; Yâkūt el-Hamevî, bunu ve Basrî’nin tanınmış diğer yedi âlime yazdığı reddiyeyi Kahire’de gördüğünü yazar (Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIII, 209). Basrî bu âlimlere yönelttiği eleştirileri et-Tenbîhât ʿalâ aġlâṭi’r-ruvât adlı eserinde de bir araya getirmiş olup İbn Vellâd’la ilgili bölümde zikrettiği el-Müstedrek ʿalâ Kitâbi’l-Maḳṣûr ve’l-memdûd (Ali b. Hamza, neşredenin girişi, s. 18, 19) Yâkūt’un işaret ettiği eserle aynı olmalıdır. İlmî neşri önce Paul Brönnle tarafından gerçekleştirilen el-Maḳṣûr ve’l-memdûd (Leiden 1900) daha sonra Muhammed Bedreddin en-Na‘sânî el-Halebî’nin tashihiyle yayımlanmış (Kahire 1326), ardından İbrâhim Muhammed Abdullah eseri yeniden neşretmiştir (Dımaşk 2008). Hâlid b. Muhammed b. Süleyman el-Cum‘a, İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye Üniversitesi’nde İbn Vellâd luġaviyyen maʿa taḥḳīḳı kitâbihi el-Maḳṣûr ve’l-memdûd adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1424/2003).

2. el-İntiṣâr li-Sîbeveyhi ʿale’l-Müberred. Basra dil mektebinin Sîbeveyhi’den sonra ikinci büyük âlimi olan ve onun el-Kitâb’ını okutup müşküllerini çözmede otorite sayılan Müberred’in bu kitapta yer alan i‘rab, istişhâd, âmiller, rivayet ve terimlerle ilgili görüşlerinden hatalı bulduklarını eleştirdiği Mesâʾilü’l-ġalaṭ (er-Red ʿalâ Sîbeveyhi) adlı eserine yönelik bir reddiyedir. İbn Vellâd’ın ismini kaydetmediği eserin adı bazı kaynaklarda yukarıda anıldığı gibi, bazılarında el-İntiṣâr li-Sîbeveyhi fîmâ ẕekerehü’l-Müberred veya İntiṣâru Sîbeveyhi ʿale’l-Müberred, aynı müstensih tarafından yazılan mevcut iki nüshasından birinin ilk sayfasında Kitâbü Naḳżi İbn Vellâd ʿalâ reddi’l-Müberred ʿalâ Sîbeveyhi fi’l-Kitâb, diğerinde Kitâbü’l-İntiṣâr ev Kitâbü Naḳżi İbn Vellâd ʿale’l-Müberred fî reddihi ʿalâ Sîbeveyhi şeklinde kaydedilmiştir. Dolayısıyla İbn Hayr’ın müellife el-İntiṣâr’dan ayrı olarak en-Neḳāʾiż adlı bir kitap nisbet etmesi (Fehrese, s. 311, 385-386) yanlıştır, ikisi de aynı çalışmadır.

Müberred’in Sîbeveyhi’yi tenkit ettiği Mesâʾilü’l-ġalaṭ adlı kitabı bugün elde mevcut olmayıp eleştirilerinin bir kısmını el-Muḳteḍab’da zikretmiş, Sîbeveyhi’nin tenkit ettiği görüşlerinin bir kısmına da el-Muḳteḍab’da eleştirmeden yer vermiştir (el-Muḳteḍab, neşredenin girişi, I, 89-95). İbn Vellâd, Mesâʾilü’l-ġalaṭ’taki sıraya göre Müberred’in görüşlerini ele alıp eleştirmiştir. Müberred’in Sîbeveyhi’ye nisbet ettiği fikirlerin sıhhatini incelemeye özellikle önem veren İbn Vellâd çeşitli sebeplerle aslından farklı kaydedilen ibarelere dikkat çekerek doğrusunu yazmış, ayrıca Müberred’in sonradan vazgeçtiği fikirlerine de işaret etmiştir. Eleştirilerinde taassup ve sertlikten uzak ilmî bir üslûp kullanmış, zaman zaman Müberred’i haklı bulduğunu dile getirmiştir. İbn Cinnî de Müberred’in genç yaşta yazdığı bu eleştirilerin bir kısmından daha sonra vazgeçtiğini ve Sîbeveyhi’den özür dilediğini kaydeder (el-Ḫaṣâʾiṣ, I, 206; III, 287). İbn Vellâd, el-İntiṣâr’da Müberred’in Sîbeveyhi’ye yönelik 131, Ahfeş el-Evsat ve Halîl b. Ahmed’e yönelik iki eleştirisiyle birlikte toplam 133 eleştiriye cevap vermiştir. Önemli bir polemik risâlesi olmasının yanı sıra Arap grameri tarihi bakımından da büyük değer taşıyan el-İntiṣâr’ı Züheyr Abdülmuhsin Sultân aynı müstensih tarafından yazılan iki nüshasına dayanarak neşretmiş (Beyrut 1416/1996), Monique Bernards da eserin Arapça metnini Sîbeveyhi, Müberred ve eserleriyle dil konusundaki görüşleri ve bunlar etrafındaki tartışmalar üzerine kaleme aldığı geniş bir değerlendirmeyle birlikte yayımlamıştır (Changing Traditions: al-Mubarrads Refutation of Sībawayh and the Subsequent Reception of the Kitāb, Leiden 1997). İbnü’l-Hâc el-İşbîlî, Telḫîṣu reddi’l-Müberred ʿalâ Sîbeveyhi ve’ntiṣâri İbn Vellâd lehû adlı bir eser kaleme almış (Tunus Ahmediyye Ktp., nr. 3966; el-Methafü’l-Irâkī, nr. 778, 1352), İbrâhim b. Ali b. Muhammed Asîrî, Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde el-İntiṣâr’dan hareketle İbn Vellâd’ın nahiv düşüncesi üzerine yüksek lisans tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). İbnü’l-Kıftî, İbn Vellâd’ın meâni’l-Kur’ân’a dair bir eser yazmaya başladığını, ancak vefatından dolayı sadece Bakara sûresinin bir kısmını tamamlayabildiğini kaydeder (İnbâhü’r-ruvât, I, 134).

İbn Vellâd hakkında yapılan çalışmalardan bazıları şunlardır: Muhammed Muhammed Saîd, İbn Vellâd en-naḥvî (Kahire 1406/1986); İbrâhim Kalâtî, İbn Vellâd ve cühûdühû fi’l-luġati’l-ʿArabiyye (1989, yüksek lisans tezi, Cezayir Üniversitesi); Muhammed Hâdî Muhammed Osman Abdülâl, Ebü’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Vellâd et-Temîmî: Âs̱âruhû ve ârâʾühû fi’ṣ-ṣarf ve’n-naḥv (1996, yüksek lisans tezi, Münye Üniversitesi Arapça Araştırmaları Fakültesi); Arafât Faysal Abdülvehhâb Abdülkerîm el-Mennâ’, Ebü’l-ʿAbbâs İbn Vellâd ve cühûdühû fi’n-naḥv ve’ṣ-ṣarf (2011, yüksek lisans tezi, Basra Üniversitesi Edebiyat Fakültesi).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 604-605 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.