İBNÜ’l-ÂKŪLÎ

733 Recebinde (Nisan 1333) Bağdat’ta doğdu. İlmî geleneğe sahip bir aileye mensup olup ataları Bağdat yakınlarındaki Âkūl köyünde ikamet ettikleri için buraya nisbetle anılmıştır. Babası Muhyiddin el-Âkūlî’den, Sirâceddin el-Kazvînî ve zamanın diğer önde gelen âlimlerinden ders aldı. Hadis, fıkıh ve Arap dili ve edebiyatı alanlarında kendini yetiştirdi. Dedesi ve babası gibi Bağdat’ta Müstansıriyye ve Nizâmiyye medreselerinde Şâfiî fıkhı okuttu, Mekke, Medine, Şam, Halep ve Kudüs’te hadis rivayet etti.

Devrin âlimleri ve devlet adamları katında saygın bir yeri olan İbnü’l-Âkūlî, bugün Câmiu’l-Âkūlî olarak bilinen Dârü’l-Kur’âni’l-Cemâliyye’nin de kurucusudur. Babasının kabrinin bulunduğu yerde inşa ettirdiği, döneminin bütün ilimlerinin okutulduğu bu medreseye birçok vakıf tahsis eden İbnü’l-Âkūlî’nin yıllık gelirinin tamamını tasadduk ettiği nakledilmektedir.

Timur’un Bağdat’a yönelik saldırısı sırasında Kuzey Irak’ta hüküm süren Celâyirliler hânedanının hükümdarı Sultan Ahmed Celâyir ile beraber Bağdat’tan ayrılan İbnü’l-Âkūlî’nin malları yağma edildi ve ailesi esir alındı. Bir süre Dımaşk ve Kahire’de ikamet ettikten sonra yine Sultan Ahmed’le beraber Bağdat’a döndü ve beş ay sonra burada vefat etti (Safer 797 / Aralık 1394); cenazesi vasiyeti üzerine Ma‘rûf-i Kerhî’nin türbesi civarına defnedildi.

Eserleri. 1. er-Raṣf limâ ruviye ʿani’n-nebiyyi mine’l-fiʿl ve’l-vaṣf. Daha çok Hz. Peygamber’in özellikleri ve şahsiyeti öne çıkarılarak telif edilen muhtasar bir hadis kitabıdır (I-II, Dımaşk 1393/1973; Kahire 1406/1986). On yedi bölümden meydana gelen eserin kaynakları arasında İbnü’l-Esîr’in Câmiʿu’l-uṣûl’ü, Ömer b. Bedr el-Mevsılî’nin el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ı, Beyhakī’nin Delâʾilü’n-nübüvve’si, Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾı, Hakîm et-Tirmizî’nin en-Naʿt’ı, İbn Mâce’nin es-Sünen’i ve meşhur tabakat kitapları yer almaktadır.

2. ʿArfü’ṭ-ṭîb fî aḫbâri Mekke ve Medîneti’l-ḥabîb (nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb, Kahire 1409/1989).

3. Miftâḥu’r-recâ fî şerḥi Meṣâbîḥi’d-dücâ. Begavî’nin Meṣâbîḥu’s-sünne adlı eserinin şerhidir.

İbnü’l-Âkūlî’nin günümüze ulaşan diğer iki eseri ed-Dirâye fî maʿrifeti’r-rivâye ve Kifâyetü’n-nâsik fî maʿrifeti’l-menâsik’tir (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 209; Suppl., II, 204; DMBİ, IV, 174). Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl ve el-Ġāyetü’l-ḳusvâ fî dirâyeti’l-fetvâ adlı eserlerini şerheden İbnü’l-Âkūlî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ʿİddetü’l-vaḥîd ve ʿumdetü’t-tevḥîd (İslâm akaidine dair manzum bir eserdir), er-Red ʿale’r-Râfiża.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 482 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.