İBNÜ’l-A‘LEM

324’te (936) Bağdat’ta doğdu; Ca‘fer b. Ebû Tâlib’in soyundandır. Geleneksel temel eğitimini tamamladıktan sonra matematik, astronomi ve mûsiki nazariyatı okudu. X. yüzyılın ikinci yarısında astronomi alanında büyük bir otorite olarak kabul edildiği için Büveyhî Emîri Adudüddevle onu himayesine aldı ve sarayındaki diğer astronom-astrologlardan çok onun gözlemlerine değer verdi. Kaynaklarda bilgi bulunmamakla birlikte Adudüddevle’nin Bağdat’ta kurdurduğu rasathânede İbnü’l-A‘lem’in de görev yaptığı düşünülebilir; çünkü onun daima “sâhibü’z-zîc” diye anılmasına yol açan ez-Zîcü’l-ʿAḍudî adlı zîci, o güne kadar kullanılmakta olan Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim’in Halife Me’mûn için hazırladığı ez-Zîcü’l-mümteḥan’ın önüne geçmiştir. Adudüddevle’nin ölümünden sonra tahta çıkan Samsâmüddevle’den yeterince ilgi görmeyen İbnü’l-A‘lem, 374’te (985) gittiği hacdan döndükten sonra 8 Muharrem 375 (31 Mayıs 985) tarihinde vefat etti. Onun gözlemlerinde kullandığı aletleri de bizzat kendisinin yaptığı bilinmektedir.

İbnü’l-A‘lem’in bütün çalışmaları ilgili çevrelerde hayranlık uyandırmış, özellikle hazırladığı zîc, XIII. yüzyılın başına kadar astronomlar arasında büyük bir takdirle anılmıştır. Günümüze ulaşmayan eser kaleme alınışından itibaren ana kaynaklar arasına girmiş, esere birçok atıfta bulunulmuştur. Bunların incelenmesinden zîcin içeriği hakkında şu sonuca varılmaktadır: Ünlü astronom-matematikçi Nasîrüddîn-i Tûsî’nin on iki yılda hazırladığı ez-Zîc-i İlḫânî’de kullanılan gözlemlerin bir kısmı kendisine, bir kısmı ise başkalarına, çoğunlukla da İbnü’l-A‘lem’e aittir. İbnü’l-A‘lem’in zîcinde diğerlerinin hemen hepsinde olan takvim bilgileri, trigonometri ve küresel astronomi fonksiyonlarına ait tablolar, coğrafî tablolar ve sabit yıldızlara ait cetveller mevcut değildir. Zîcin son üç bölümünde onun kendi gözlemlerine dayanarak hesapladığı gezegenlerle ilgili parametreler verilmiştir. Bunlardaki yeniliği tesbit etmek için Batlamyus ve Bettânî’ninkilerle yapılan karşılaştırmalar sonucunda söz konusu on üç parametreden yedisinin İbnü’l-A‘lem tarafından değiştirildiği görülmüştür. Bu değişikliklerin sebebi, onun el-Mecisṭî’dekinden daha sık aralıklarla yaptığı kendi gözlemlerinden ve diğer müslüman astronomların daha doğru tekniklerle buldukları neticelerden faydalanmış olmasıdır. Burada asıl dikkat çeken husus İbnü’l-A‘lem’in farklı yaklaşımı, yani hemen bütün Ortaçağ astronomlarının Batlamyus’un verdiği parametreleri sorgulamaksızın aynen kullanmalarına karşılık kendisinin bunları tekrar gözlemleyip hesaplamak gereğini duymuş olması, dolayısıyla daha hassas değerler elde etmesidir.

İlk dönem kaynakları İbnü’l-A‘lem’in yalnız ez-Zîcü’l-ʿAḍudî’sinden söz eder ve onun suya düşerek bozulduğunu, çok zor kullanılabilir hale geldiğini söylerler (Ali b. Zeyd el-Beyhakī, s. 103). Berlin Staatsbibliothek’te bulunan (nr. 5751) Kûşyâr b. Lebbân el-Cîlî’ye ait zîc içinde İbnü’l-A‘lem’in Cedvelü taʿdîli’ş-şems, Cedvelü taʿdîli merkezi ʿUṭârid, Cedvelü taʿdîli merkezi Züḥal, Cedvelü merkezi’l-Müşterî, Cedvelü taʿdîli ḥıṣṣati ʿUṭârid adlı astronomi tablolarına yer verilmiştir (Ahlwardt, V, 205-206). Özellikle Şiî kökenli bazı geç dönem biyografi yazarları ayrıca birçok eseri ona isnat etmektedir. Aḥkâmü’n-nücûm, Risâle fi’n-nücûm, Aḥvâlü’l-müneccimîn fi’l-İslâm, İstiḫrâcü meṭâlibi’n-nücûmiyye, ʿAmelü’l-usṭurlâb, Fevâʾidü ʿilmi’n-nücûm, Müşkilâtü ʿilmi’n-nücûm ve Mesʾeletü’l-meʿâd bunların başlıcalarıdır (Nâme-i Dânişverân-ı Nâṣırî, VI, 241; DMBİ, III, 30).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 482-483 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.