İRDEB

Akkadca ardabu, Ârâmîce ardebba (artabba), Süryânîce ardeba (arteba), Latince artaba, Grekçe artabe (αρταβη) şeklinde telaffuz edilen kelimenin aslı eski Farsça ertebeye (irtebe) dayanır. Arapça’ya irdeb şeklinde geçen kelime irdebbe ve halk ağzında erdeb (erdib) olarak da söylenmektedir. Asmaî gibi bazı Arap dilcileri ise kelimenin Arapça asıllı olduğunu ileri sürerek Emevîler dönemi şairlerinden Ahtal’a izâfe edilen bir beyitteki kullanımını delil gösterirken Sâgānî söz konusu beytin Ahtal’a ait olmadığını belirtmektedir (et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl, I, 137). Yunanlı tarihçi Herodotos, irdebbin 1 Atina medimnosu + 3 şinik (choinix) hacminde bir Pers hacim ölçüsü olduğunu ve Pers Kralı II. Keyhusrev’in Bâbil Krallığı’ndan günlük 1 irdeb dolusu gümüş (!) haraç aldığını bildirmektedir (The History of Herodotus, s. 68). Çağdaş Farsça kaynaklarda “kuru maddelerin ölçümünde kullanılan eski bir İran hacim ölçüsü” şeklinde tanımlanarak 51,84 litrelik Med irdebbi ve 55,08 litrelik Pers irdebbi olmak üzere ikiye ayrılmakta, ayrıca 66 litrelik bir başka İran irdebbinden de bahsedilmektedir (Hasan Pîrniyâ, I, 438; II, 1498; Dihhudâ, III, 1622, 1690). Persler’in hâkimiyetleri altına giren Küçük Asya, Mezopotamya ve Mısır’a götürdükleri ölçek, bu bölgelerin halkları tarafından metrik sistemin benimsenmesine kadar kullanılmıştır. İrdeb Osmanlı hâkimiyeti sırasında özellikle Filistin, Irak, Lübnan, Mısır ve Suriye ile Arabistan’ın birçok yerinde kullanımda kalmıştır.

Mısır irdebbi istikbaldeki vergi gelirlerine dair bir hadiste zikredilmektedir (Müslim, “Fiten”, 33; Ebû Dâvûd, “İmâre”, 29). Mısır fâtihi Amr b. Âs’ın toprak sahiplerine yüklediği ferdî aynî vergiler arasında 3 irdeb buğday da yer almaktadır (Belâzürî, s. 216-217; Sûlî, s. 217). Mısır fethedildiğinde 3 ve 6 veybelik irdebler kullanılmaktaydı.

Diğer ölçü birimleri gibi irdebbin de bölgelere, zamana ve ölçülen şeyin cinsine ya da vasfına göre muhtelif değerler alması günümüzdeki karşılığının tesbitini zorlaştırmaktadır. İslâm hukukçuları, vergiler yanında zekât ve fıtır sadakasına konu olan irdebbin diğer örfî ve şer‘î ölçü birimleri cinsinden karşılığını belirlemeye çalışmışlarsa da farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. İki Kahire irdebbi hacmindeki boğa derisinin alacağı ağırlığa “bahâr”, yarım irdeb hacmindeki ölçeğe ise “kankal” adı verilirdi. Ali Paşa Mübârek’in bildirdiğine göre I. yüzyılda yaşayan İskenderiyeli Heron iki farklı metretesten (matar) bahsetmiştir. Metretes irdebbe denk bir sıvı ölçü birimidir. Bunlardan Roma metretesi 29,218 dm³, Roma metretesine oranı 3:2 olan diğer metretes ise 42,875 dm³’tür (el-Mîzân, s. 74-75, 83).

Câlînûs’a göre (ö. 200) Mısır irdebbi 5 modiosa eşitti. IV. yüzyılda yaşayan Epiphanius, 1 ardeb = 10 büyük gomor (veya omer; Gr. γομορ; İbr. עמר) = 72 xestes eşitliğini vermektedir (Epiphanius’ Treatise on Weights, s. 138). Mısır ölçüsü irdebbin 72 “sextariorum”a tekabül ettiğini belirten İşbîliye (Sevilla) Piskoposu İsidoro da (ö. 636) Epiphanius’u doğrulamaktadır (Sauvaire, VII [1886], s. 135). İsidoro, ayrıca irdebbin 3m$\frac{1}{3}$ Roma modiosuna eşit olduğunu bildirmektedir. Vazquez Queipo’nun Roma modiosu için verdiği 8,656 litrelik değer esas alındığında 3m$\frac{1}{3}$ ve 5 modiosluk irdeblerin hacimleri sırasıyla 28,85 litre ve 43,28 litre olarak bulunur. İskenderiyeli Didymos da 4,5 modiosluk bir irdebden bahsetmektedir. Bunun her biri 24 “xestes”lik Pontus modiosu olduğu düşünülürse yine (4,5 × 24 =) 108’lik irdebbe ulaşılır. 72 “xestes” hacmindeki irdeb 28,85 litre olduğuna göre 108’lik irdeb (108 × 28,85 ÷ 72 =) 43,28 litre yapar (krş. Ali Paşa Mübârek, s. 74, 82, 83, 90). Queipo, irdeb için 65,2 veya 66,096 litre olmak üzere iki ayrı değer vermektedir (Sauvaire, VII [1886], s. 137).

Ebû Bekir es-Sûlî (ö. 335/946), Kahire irdebbinin 6 veybe buğday alacak hacimde olduğunu, ağır buğdayın veybesinin 30 rıtl (= 6 sâ‘ = 7,5 Irak kıstı), hafifininkinin ise 27 rıtl çektiğini bildirmektedir (Edebü’l-küttâb, s. 217). Buna göre Kahire irdebbi 180 veya 162 rıtl buğday kaldırır. Ebû Mansûr el-Ezherî (ö. 370/980), irdebbin kendi memleketi (Bağdat) menâsı ile 64 menâ değerinde olduğunu belirtmektedir (Tehẕîbü’l-luġa, “rdb” md.). Sauvaire, Ezherî’nin Tâcü’l-ʿarûs’ta (“rdb” md.) iktibas edilen bu ifadesinin Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’nin sözü ve dolayısıyla Bağdat menâsının Vâsıt’ta da kullanılan Medine menni olduğunu düşünmekle hata etmiştir (JA, VII [1886], s. 141). İstahrî (ö. 346/957), gezdiği bütün İslâm coğrafyasında kullanıldığını bildirdiği Bağdat menâsını 260 dirhem olarak vermektedir; buna göre söz konusu irdeb (64 × 260 × 3,125 =) 52 kg., yani yaklaşık 66 litre değerindedir. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî (ö. 380/990), Kahire irdebbinin her biri 15 menâlık 6 veybeye (= 90 menâ) eşit hacimde olduğunu kaydetmektedir (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 204). Bu menânın da 260 dirhem olduğu düşünülürse söz konusu irdebbin aldığı buğdayın ağırlığı 73,125 kg. olur. Ünlü hekim Zehrâvî’nin (ö. 400/1010) verdiği bilgilerden, 1 Kahire irdebbi = 6 veybe = 12 mekkûk = 24 rub‘ = 180 rıtl eşitliği elde edilmektedir. Onun 18 kıstlık büyük ve 9 kıstlık küçük iki farklı veybenin varlığına dair kaydından IV. yüzyılda biri 108, diğeri 54 kıst hacminde iki irdebbin kullanıldığı anlaşılmaktadır (et-Taṣrîf, II, 457). Sauvaire, veybeye ilişkin bu tesbiti irdebbe hamlederek yanılmış olmalıdır (JA, VII [1886], s. 140). Zehrâvî, ayrıca irdebbin her biri 192 peygamber müddü hacmindeki 3 müdye veya 3 menâya eşdeğer olduğunu da belirtmektedir. Buna göre 1 irdeb 576 peygamber müddüne eşittir. Peygamber müddü 171m$\frac{3}{7}$ dirhem kabul edilirse irdeb için (576 × 171m$\frac{3}{7}$ × 2,833 =) 279,771 veya (576 × 171m$\frac{3}{7}$ × 3,125 =) 308,57 kilogramlık değere ulaşılmaktadır. Mahzûmî’nin (ö. 585/1189) aktardığı bilgilerden, 1 irdeb pirinç = 6 veybe = 96 kadeh = 180 Cerevî rıtl eşitliği elde edilmektedir (el-Münteḳā, s. 29). Bununla Zehrâvî’nin tesbiti uyuşmaktadır. Cerevî rıtl 312 dirhemdir. İbn Fazlullah el-Ömerî’nin (ö. 749/1349) verdiği 1 dirhem = 18 harrûbe, 1 miskal = 24 harrûbe şeklindeki (Mesâlik, s. 80-81) eşitliklerden (4,25 × 18 ÷ 24 =) 3,1875 gramlık örfî dirhem elde edilmektedir. Buna göre irdebbin değeri (= 180 × 312 × 3,1875 =) 179 kg. olarak bulunur. VII. (XIII.) yüzyılın ilk yarısında Kahire irdebbinin Bağdat kâresine eşit olduğu bilinmektedir (Sacy, I, 408). Bağdat kâresi 240 rıtl ağırlığında buğday alacak hacimdedir (Makdisî, s. 145-146). Bağdat rıtlı da 128m$\frac{4}{7}$ dirhem veya 90 miskal çektiğine göre Kahire irdebbi (240 × 128m$\frac{4}{7}$ × 2,975 = 240 × 90 × 4,25 =) 91,8 kg. ağırlığında buğday kaldırır. Mısır’da Dârü’l-hisbe nâzırlığı yapan İbnü’r-Rif‘a (ö. 710/1310) kendi devrinde Kahire irdebbinin 6 veybeye, veybenin ise her biri 1m$\frac{1}{3}$ sâ‘dan daha büyük 4 rub‘a eşit olduğunu bildirmektedir (el-Îżâḥ ve’t-tibyân, s. 73). Buna göre irdeb 32 sâ‘dan daha büyük demektir. Ömerî ve Kalkaşendî’nin (ö. 821/1418) verdiği 1 Kahire irdebbi = 6 veybe, 1 veybe = 4 rub‘, 1 rub‘ = 4 küçük Kahire kadehi, 1 kadeh = 232 dirhem şeklindeki eşitliklerden hareketle Kahire irdebbinin vasat buğday tanesi itibariyle ölçtüğü ağırlık (6 × 4 × 4 × 232 = 22272 dirhem = 22272 × 3,1875 =) 70,99 kg. olarak hesaplanır. Bu irdeb (70,99 × 100 ÷ 71 =) 99 litre civarında su alır (Mesâlik, s. 81; Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 198). Fransız istilâsı sırasında 180 litrelik irdebbin ölçtüğü Yukarı Mısır (Saîd) buğdayının ağırlığı 129,229, kuzeyde üretileninki ise 142,935 kilogramdan ibaretti. Bu iki cins tahıldan her birinin hektolitresi sırasıyla 71 ve 79 kilogramdır. Hektolitresi 71 kg. olan 264 rıtllık irdeb esas alındığında 232 dirhem buğday ölçen kadehin (232 × 100 ÷ 71 =) 326,76 dirhem su aldığı sonucu çıkar. Buna göre kadeh (326,76 × 3,1464 =) 1,028 litre, veybe (1,028 × 16 =) 16,448 litre ve irdeb (1,028 × 96 =) 98,699 litre olur. Mısır kırsalında kullanılan 3 veybelik eski Mısır irdebbi de (3 × 16,5 =) 49,5 litredir (krş. Ali Paşa Mübârek, s. 79-80; Sauvaire, VII [1886], s. 137). Silvestre de Sacy, 1 irdeb tahılın ağırlığının Kahire’de 292 livre (libre), Reşîd’de 430 livre (= 210,486 kg.) olduğunu, Kahire irdebbinin 184,16 litreye denk geldiğini söylemektedir (Relation de l’Egypte, I, 153, 567).

Kalkaşendî, Mısır’ın bazı bölgelerinde 11 veybeye ulaşan, hatta bunu aşan irdebler kullanıldığını ifade etmekte (Ṣubḥu’l-aʿşâ, III, 441), Makrizî, Feyyûm irdebbinin 9 veybeye eşit olduğunu bildirmektedir (el-Ḫıṭaṭ, I, 101). 1,5 Kahire irdebbine denk gelen bu ölçek, yaklaşık 135 litrelik hacmiyle (69,6 × 1,5 =) 104,4 kg. buğday ölçer. Ömerî’nin verdiği 1 İskenderiye irdebbi = 8 veybe (= 1m$\frac{1}{3}$ Kahire irdebbi) şeklindeki (Mesâlik, s. 81) eşitlikten (70,99 × 1m$\frac{1}{3}$ =) 94,65 kilogramlık irdeb elde edilmektedir. F. B. Pegolotti (ö. 1340), İskenderiye irdebbinin (ribebe) 5 Kıbrıs müddüne (moggio) eşdeğer olduğunu bildirmektedir. Moggionun 27,2 kg. buğday aldığı düşünülürse 1 İskenderiye irdebbinin 136 kg. buğday ölçtüğü sonucu çıkar. 1470 yılındaki kıtlık üzerine yürürlüğe konan tahıl ithal kanunundan 153,329 kilogramlık bir tahıl irdebbinin varlığı anlaşılmakta, Avrupa kaynaklarında aynı tarihlerde 190,35 kilograma eşdeğer ağırlıkta tahıl alan bir irdebbin bulunduğuna işaret edilmektedir. Ayrıca Bartolomeo de Paxi’nin verdiği bilgiler, 276,3 kilogramlık çok daha büyük bir irdebbin mevcudiyetini göstermektedir (Ashtor, East-West Trade, s. 479-480). Bu irdebbin Zehrâvî’nin değindiği 3 müdy değerindeki irdeb olması mümkündür.

Eduard Bernard’a göre 1 irdeb = 6 veybe = 96 kadeh, 1 veybe = 32-34 İskenderiye rıtlı, 1 İskenderiye rıtlı = 144 dirhem, 1 dirhem = 64 habbe, 1 dinar = 96 habbedir. Bernard, dinarla dirhem arasındaki 96:64 şeklindeki orantıdan hareketle dirhemin ağırlığını (4,25 × 64 ÷ 96 =) 2,833 gr. olarak belirler. Buna göre irdebbin kaldırdığı buğdayın ağırlığı cinsine göre (6 × 32 × 144 × 2,833 =) 78,326 kg. veya (6 × 34 × 144 × 2,833 =) 83,222 kg. gelir. Böylece söz konusu irdebbin hacminin 99 litre civarında olduğu sonucuna varılır. Rıtl 0,408 kg. olunca 128 rıtllık irdeb (128 × 0,408 =) 52,224 kg. veya (52,224 × 100 ÷ 79 =) 66,1 litreye eşittir. 5m$\frac{1}{3}$ rıtllık Peygamber sâı (5m$\frac{1}{3}$ × 0,408 =) 2,176 kg. tahıl veya (2,176 × 100 ÷ 79 =) 2,754 litre su kaldırır. Buna göre 24 sâ‘lık irdeb (24 × 2,754 =) 66,1 litre olur (1m$\frac{1}{3}$ rıtllık müd ise 1m$\frac{1}{3}$ × 0,408 =). 0,544 kg. tahıl veya (0,544 × 100 ÷ 79 =) 0,688 litre su ölçer. Buradan 96 müdlük irdebbin de (96 × 0,688 =) 66,1 litreye eşitliği bulunur (Ali Paşa Mübârek, s. 75-77). Ali Paşa Mübârek’e göre Dimyat irdebbinin Kahire’ninkine oranı 36:13 olup hacmi (184 × 36 ÷ 13 =) 509,53 litre, yani yaklaşık 8 Arabî irdeb ayarındadır. 99 litrelik irdeb zirâu’l-evânînin kübüne (46,2³ = 98,6 dm³) veya 198 litrelik, yani 2 arşın küblük Kahire irdebbinin yarısına eşittir. Kahire irdebbi ise 66 litrelik Arabî irdebbin üç katı hacmindedir (a.g.e., s. 90).

Kahire irdebbi 2,75 litrelik sâa bölününce 72 sayısı bulunur. 24 sâ‘lık irdeb 72’lik Kahire irdebbinin üçte biridir. Kahire muhtesipliği de yapan Şâfiî âlimi Ahmed b. Muhammed el-Kamûlî (ö. 727/1327) zekât nisabının 6 Kahire irdebbi ve 1 rub‘a, sâın ise iki kadehe eşit olduğunu bildirmektedir. İrdeb 96 kadeh olduğuna göre nisab miktarı (96 × 6m$\frac{1}{4}$ =) 600 kadehtir. Vesk 60 sâ‘ olunca 5 vesklik nisab miktarı 300 sâa eşittir. Böylece sâın 2 kadehe eşdeğer olduğu doğrulanmış olmaktadır. Buna göre 1 kadeh = m$\frac{1}{2}$ sâ‘ = 2,75 ÷ 2 = 1,375 litre eşitliği elde edilir. Buradan (96 × 1,375 =) 132 litrelik irdeb değerine ulaşılır ki bu da Kahire irdebbinin m$\frac{2}{3}$’üne, Arabî irdebbinse iki katına eşittir.

Abdülbâkī b. Yûsuf ez-Zürkānî’ye göre irdebdeki değişmeyle birlikte onun cinsinden nisab miktarı yeniden ayarlanagelmiştir. Eskiden 10 irdebken Kādı Abdülvehhâb el-Bağdâdî (ö. 422/1031) devrinde 8m$\frac{1}{3}$ irdeb, VIII. (XIV.) yüzyılın ortalarında 6,5 irdeb ve 0,5 veybe, kendi çağında ise 4 irdeb ve 1 veybe olarak belirlenmiştir. Bu son eşitlik XII. (XVIII.) yüzyılda da devam etmiştir. Nisab miktarının 300 sâa veya 10 irdebbe eşit olduğuna dair bilgiler beraber düşünüldüğünde irdebbin 30 sâa, yani (66 × 5 ÷ 4 =) 82,5 litreye karşılık geldiği sonucuna varılır. Çünkü bu irdebbin 24 sâ‘, yani 66 litrelik Arabî irdebbe oranı 5:4 şeklindedir. Nisab miktarı 300 sâa veya 8m$\frac{1}{3}$ irdebbe eşit olduğuna göre irdeb (300 ÷ 8m$\frac{1}{3}$ =) 36 sâa karşılık gelir. 72 sâ‘ veya 198 litre hacmindeki Mısır irdebbinin yarısına tekabül ettiği anlaşılan bu irdebbin değeri 99 litre olur (a.g.e., s. 91-93).

İstanbul’dan Mısır beylerbeyi ve defterdarına gönderilen 991 (1583) tarihli hükümde, saraya gönderilen pirincin irdebbinin 12 kile gelmesi âdet-i kadîmken pirinç emininin irsâliyeyi irdebbi 10 kile hesabıyla yapmaya başladığı belirtilmektedir (Altınay, s. 19). Söz konusu kile 20 okkalık İstanbul kilesi ise 307,872 kilogramlık bir irdebbe ulaşır. Anthonius Gonsales’in 1665 tarihli raporunda belirttiğine göre 1 irdeb her biri 8 kadehlik 6 veybeye eşittir. 1 kadeh 3 rıtl pirinç almaktadır ki 1 rıtl 160 dirhem yani 0,5 kilogramdır. 1 litre pirincin 960 gr. geldiği kabul edilirse Gonsales’in bildirdiği kadeh 1,5625 litre olur, irdebse 75 litrelik bir hacim ölçüsüne tekabül eder (krş. Hinz, s. 39-40). XVIII ve XIX. yüzyıllarda hemen hemen her yerde irdebbin hacmi iki katına çıktı (Sauvaire, VII [1886], s. 137). Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’ye göre XVIII. yüzyılda 1 Kahire irdebbi her biri 442m$\frac{6}{7}$ dirhemlik, İbn Âbidîn’e göre ise 445m$\frac{5}{7}$ dirhemlik 96 kadehe eşitti. Birinci hesaba göre 1 irdeb (= 96 × 442m$\frac{6}{7}$ = 42514m$\frac{2}{7}$ dirhem =) 132,857 kg., ikincisine göre ise (96 × 445m$\frac{5}{7}$ = 42788m$\frac{4}{7}$ dirhem =) 133,714 kg. eder. Bu irdeb de 182 litre civarında bir hacme sahiptir. Edward William Lane, 1836 yılı civarında irdebbin 5 “bushel”e yani 181,8 litreye eşit olduğunu belirlemek suretiyle (An Account, s. 569) önceki bulguyu doğrulamaktadır. Fransız işgali döneminde Mısır’da kullanılan dört irdebden bahsedilmektedir. Bunlardan 182-184 litrelik Kahire irdebbi, eskiden kullanılan ve Endülüs’te “fanega” adı verilen 46 litrelik küçük irdebbin dört katına eşittir. Yukarı Mısır’daki Asyût irdebbi 24 rub‘luk Kahire irdebbinin 1m$\frac{1}{11}$’ine, yani (182 × 1m$\frac{1}{11}$ =) 198,545 litreye eşittir. 36 rub‘luk Reşîd ve Mansûre irdebbi ise 1,5 Kahire irdebbi, yani (1,5 × 182 =) 273 litre değerindedir. Reşîd irdebbinin dörtte biri olan 68,25 litre ise Arabî irdebbin hacmine yakın bir değerdir (Ali Paşa Mübârek, s. 80, 89; Cuno, s. 209; Sauvaire, VII [1886], s. 137). XIX. yüzyılda Şam irdebbi 6 İstanbul kilesi veya 120 okkaya (= 153,936 kg.), Hicaz’ınki ise 9 müdde eşitti (SA, III, 1572, 1573).

Bu farklılıkların yol açtığı karmaşayı önlemek için 1835 yılında Kahire irdebbi standart olarak benimsenmiştir (Cuno, s. 209). Nihayet 1892’de yürürlüğe giren 28 Nisan 1891 tarihli bir genelge ile Mısır ölçü sistemi tevhid edilmiştir. Buna göre 1 irdeb = 6 veybe = 12 kile = 24 rub‘ = 48 melve = 96 kadeh = 192 nısfiye = 384 rub‘a = 768 sümne = 1536 harrûbe = 3072 kırat = 198 litre; 1 veybe = 2 kile = 33 litre; 1 kile = 2 rub‘ = 16,5 litre; 1 rub‘ = 2 melve = 8,25 litre; 1 melve = 2 kadeh = 4,125 litre; 1 kadeh = 2 nısfiye = 2,0625 litre; 1 nısfiye = 2 rub‘a = 1,03125 litre; 1 rub‘a = 2 sümne = 0,515625 litre; 1 sümne = 2 harrûbe = 0,2578125 litre; 1 harrûbe = 2 kırat = 0,12890625 litre; 1 rıtl = 144 dirhem = 449,28 gr.; 1 dirhem = 3,12 gramdır (Système des mesures, s. 19-20). Bu irdebbin hacmi ez-zirâu’l-beledînin kübüne (= 58,26³ = 197,7477 dm³) çok yakındır (Mahmoud Beg, I [1873], s. 69, 81-83).

Çağdaş Mısır’ın 198 litrelik irdebbi 160 kg. mercimek veya börülce, 155 kg. sütleğen, 150 kg. nohut veya bakla, 140 kg. yarma veya mısır, 122 kg. keten tohumu, 120 kg. kuru fasulye, arpa veya susam, 67,5 kg. kepek ve 45 kg. soğan almaktadır (daha ayrıntılı bir liste için bk. M. Necmeddin el-Kürdî, s. 212-213). Ashtor’a göre ise 1 irdeb buğday Buhayre’de 140,8, Saîd’de 148,3 kilogramdır (EI² [İng.], VI, 119).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 440-442 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.