MEKKÛK

Arapça’da mekkûk ağzı dar, gövdesi geniş bir çeşit su kabıdır. Kelime bu mânada Hz. Peygamber’in abdest ve gusül sırasında kullandığı suyun miktarını bildiren hadislerde geçmektedir (Wensinck, el-Muʿcem, “Mekkûk” md.). Bazı râvilere göre “müd” anlamında kullanılan (İbn Huzeyme, I, 61; İbn Hibbân, III, 476) bu mekkûkün hacmi 1,5 Haremeyn sâına denkti veya m$\frac{1}{2}$ rıtl ile m$\frac{2}{3}$ rıtl (8 ukıyye) arasında su alırdı (Hattâbî, I, 247; İbnü’l-Cevzî, II, 369). Süryânîce’si mekûkâ olan kelime (Costaz, s. 182) Akkadca’da “sunak” kabı veya “zembil” mânasına gelen maḳḳītu (maḳḳū) ile de benzeşmektedir (v. Soden, II, 607). Mekkûk ayrıca özellikle Irak bölgesinde bal, yağ ve şarap gibi sıvı veya un, tuz, hububat türü kuru maddelerin ölçümünde kullanılan bir ölçeğin adıdır. Bazı Arap âlimleri m$\frac{1}{10}$ Firavun kademi³ hacmindeki İbrânî ölçeği “gomor”a da mekkûk ismini vermektedir (Ali Paşa Mübârek, s. 86).

Hz. Ömer döneminde Sevâd vergilerine esas olan kafîzle bölgede kullanılan ve “şâburkānî” adıyla bilinen mekkûk aynı şeydi (Kudâme b. Ca‘fer, s. 367). Emevî Halifesi Hişâm b. Abdülmelik’in Irak valisi Hâlid b. Abdullah el-Kasrî tarafından kullanıma sokulduğu için “Hâlid mekkûkü” olarak bilinen ölçek (sâ‘) iki Hârûn (muhtemelen Abbâsî Halifesi Hârûnürreşîd) keylecesine denkti ve 16 rıtl buğday alırdı (Ebû Dâvûd, “Eymân ve’n-nüẕûr”, 15). Eğer bu 340 gramlık rıtl ise ölçtüğü ağırlık bakımından (340 × 16 =) 5,44 kilogramlık bir mekkûk elde edilir. Hârûn mekkûkü ise Abbâsî Halifesi Me’mûn tarafından 204 (819-20) yılında kullanıma sokulan kafîzin onda birine denkti (Taberî, VIII, 576; İbnü’l-Esîr, VI, 358).

Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın (ö. 224/838) nisab miktarına ilişkin olarak aktardığı bilgilerden 1 mekkûk = m$\frac{1}{8}$ kafîz = 2,5 sâ‘ = 10 müd eşitliği elde edilir. Bu hacim m$13\frac{1}{3}$ rıtl ağırlığında buğday ölçer. Bunun 306 veya 408 gramlık rıtl olması durumunda söz konusu ağırlık (m$13\frac{1}{3}$ × 306 =) 4,08 kg. ya da (m$13\frac{1}{3}$ × 408 =) 5,44 kg. eder. İbn Hazm da (ö. 456/1064) mekkûkün 10 peygamber müddüne denk geldiğini söyler (el-Muḥallâ, V, 242); eserinin bir başka yerindeki mâlûmattan ise bunun aynı zamanda 2,5 sâ‘ = 2,5 Bağdat keylecesi = 5 Basra keylecesi hacminde olduğu sonucu çıkar (a.g.e., VI, 245).

Harbî’ye (ö. 285/899) göre Irak mekkûkü muaddel kafîzin sekizde birine eşittir. Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin (ö. 370/980) verdiği bilgilerden m$\frac{1}{8}$ kafîz = 1,5 sâ‘ = 3 keylece = 6 müd hacmindeki mekkûkün 4 Herat menâsı yani 8 rıtl buğday ölçtüğü anlaşılmaktadır (ez-Zâhir, s. 210; krş. Sauvaire, JRAS, XII/1 [1880], s. 115). Halbuki Nevevî (ö. 676/1277) Ezherî’den naklen mekkûkün 5 keylece olduğunu kaydeder. Eğer bu rıtl 510 gramlık rıtl ise söz konusu mekkûkün çektiği buğday yine (8 × 510 =) 4,08 kg. olarak bulunur. Coğrafyacı Muhammed b. Ahmed el-Makdisî (ö. 390/1000 civarı) Irak mekkûkünün m$\frac{1}{6}$ Irak kafîzi = 2,5 keylece, Akûr (Mezopotamya) mekkûkünün m$\frac{1}{4}$ Irak kafîzi = 4 müd hacminde olduğunu, öncekinin 5 menâ = 10 rıtl (= 10 × 408 = 4,08 kg.), sonrakinin de 15 rıtl (= 15 × 408 = 6,12 kg.) buğday ölçtüğünü bildirir (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 129, 145-146). Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’ye göre (ö. 387/997) Bağdat ve Kûfe mekkûkü m$\frac{1}{8}$ Bağdat kafîzine (= 3 keylece), Basra ve Vâsıt’ınki m$\frac{1}{4}$ Basra kafîzine eşitti. Bunlardan birincisi 1800 dirhem (= 1800 × 3,1875 = 5,7375 kg.), ikincisi 15 rıtl (= 15 × m$128\frac{4}{7}$ × 2,975 = 1350 × 4,25 = 5,7375 kg.) ağırlığında buğday ölçerdi (Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 12; Hinz’e göre bu değerler sırasıyla 5,625 kg. ve 6 kg. şeklindedir; bk. Islamische Masse, s. 44). Hârizmî’nin eserinin başka bir yerinde verdiği bilgilerden m$\frac{1}{4}$ kab = 1,25 aşîr hacmindeki Irak mekkûkünün aldığı buğdayın 7,5 menâ = 15 rıtl = 180 ukıyye = 1350 miskal = m$1928\frac{4}{7}$ dirhem geldiği anlaşılmaktadır (a.g.e., s. 44). Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin (ö. 388/998) benzer açıklamalarına göre genellikle tahıl ticaretinde kullanılan mekkûk m$\frac{1}{8}$ muaddel kafîz (= 1,25 aşîr = 3 keylece = 12 rub’ = 24 sümn) hacminde olup 15 rıtl ağırlık ölçerdi (el-Menâzilü’s-sebʿ, s. 303-304). İsmâil b. Hammâd el-Cevherî ise (ö. 400/1009’dan önce) şu eşitliği vermektedir: 1 mekkûk = 3 keylece = 5,625 menâ = 11,25 rıtl = 135 ukıyye = 225 istâr = 1012,5 miskal = m$1446\frac{3}{7}$ dirhem = m$8678\frac{4}{7}$ dânek = m$17357\frac{1}{7}$ kırat = m$34714\frac{2}{7}$ tassûc = m$69428\frac{4}{7}$ habbe (eṣ-Ṣıḥâḥ, “mkk” md.). Eğer burada 510 gramlık rıtl ile 5,666 gramlık “sextula” (miskal) ve 4,25 gramlık drahmi (dirhem) kastediliyorsa yine 5,7375 kilogramlık mekkûk elde edilir. Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’nin (ö. 1188/1774) verdiği bilgiler de Cevherî’ninkilerle uyum halindedir. Nusaybin metropoliti Eliya’nın (ö. 1049) aktardığı mâlûmattan çıkan şu denklemler de öncekileri doğrular: 1 Irak mekkûkü = m$\frac{1}{8}$ kafîz = m$\frac{1}{16}$ kâre = 3 keylece = 12 rub‘ = 48 sümn; 1 Diyâr Rebîa mekkûkü = 4 merzebe = 16 keyl = 64 mişkâ’. Her ikisi de 2400 dirhem şarap ölçer (Sauvaire, JRAS, XII/1 [1880], s. 115). Bunun metrik karşılığı 7,65 litre civarındadır (krş. Hinz, s. 44). Bağdat kâresi 240 rıtl (= 240 × m$128\frac{4}{7}$ × 2,975 = 91,8 kg.) buğday kaldırdığına göre söz konusu Irak mekkûkü için yine (91,8 ÷ 16 =) 5,7375 kilogramlık değere ulaşılır.

Endülüslü hekim Zehrâvî’nin (ö. 400/1010 [?]) aktardığı bilgilerden m$\frac{1}{12}$ Kahire irdebbi = m$\frac{1}{8}$ büyük kafîz = m$\frac{1}{2}$ veybe = 2 rub‘ = 3 sâ‘ = 3 keylece ≅ 12 peygamber müddü hacmindeki mekkûkün 15 rıtl buğday ölçtüğü öğrenilmektedir. Bu ayrıca ağırlık bakımından 4 ve 4,5 rıtl gibi farklı karşılıklar da göstermektedir (et-Taṣrîf, II, 459, 460). 312 dirhemlik Cerevî rıtl esas alındığında (15 × 312 × 3,1875 =) 14,9175 kilogramlık bir değere ulaşılır. Mekkûkün m$\frac{1}{2}$ veybe = 11-12 peygamber müddü hacminde olduğunu bildiren Fîrûzâbâdî de (ö. 817/1415) Zehrâvî’yi teyit etmektedir (el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ, “mkk” md.). Tabip Ebü’l-Müeyyed Muhammed el-Cezerî el-Anterî’ye (milâdî XII. yüzyıl) göre ise mekkûk üç rıtl (= 60 ukıyye = 600 dirhem) çekerdi (Casiri, I, 282). Ali Paşa Mübârek de biri m$\frac{1}{8}$ kafîz = m$\frac{1}{4}$ veybe = m$\frac{1}{2}$ farak = 1,5 sâ‘ = 3 kıst (veya keylece) = 4 kadeh = 6 müd = 4,125 litre hacminde olup 8 Bağdat rıtlı = 11,25 Arap rıtlına eşdeğer miktarda buğday ölçen, diğeri bunun iki katına denk gelen iki ayrı mekkûkten bahsetmektedir (el-Mîzân, s. 80, 83, 85-87). Eduard Ritter von Zambaur Kahire müzesindeki, 377 dirhem keyllik saf su aldığı belirlenen 571 (1175-76) tarihli müdden hareketle 6 müdlük mekkûkün hacmini 6,87 litre olarak hesaplamaktadır (İA, VI, 66).

Haçlılar döneminde kullanılan mekkûk daha büyük hacimliydi. Meselâ İzzeddin İbnü’l-Esîr’e göre 574 (1178-79) yılında Musul mekkûkü m$\frac{1}{12}$ Dımaşk gırârasına eşitken 622 (1225) yılına ait olanı 33,75 rıtl un alırdı (el-Kâmil, XI, 451; XII, 447). Hinz, aynı kaynağa atfen m$\frac{1}{14}$ Dımaşk gırârasına (?) denk geldiğini bildirdiği Musul mekkûkünün ölçtüğü buğdayın ağırlığını 14,6 kg., diğerininkini de 13,689 kg. (!) civarında hesaplamaktadır (Islamische Masse, s. 44). Eliyahu Ashtor’un önceki için bulduğu karşılıksa 14,91 kilogramdır (EI² [İng.], VI, 119). Bu verilerin Zehrâvî’ninkilerle uyuştuğu görülmektedir. Kalkaşendî (ö. 821/1418) yarım (Hâşim ?) kafîzine tekabül eden Bağdat mekkûkünün 15 Bağdat rıtlı buğday çektiğini bildirir (Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 422). Bu da (15 × 408 =) 6,12 kilograma denk gelir.

Irak dışındaki bölgelere gelince Makdisî Hicaz mekkûkünün 3 sâ‘ = 12 müd hacminde olduğunu söyler (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 98). Onun verdiği bilgilerden İran mekkûklerinden Cündişâpûr ve Errecân’ınki yarım kafîze muadil olup önceki 3,5 menâ, sonraki 5 büyük menâ buğday ölçerdi (a.g.e., s. 417, 452). Hinz’in hesabına göre önceki 2,839 kg., sonraki 4,056 kg. civarındadır (Islamische Masse, s. 44).

Suriye’de de hububat ölçümünde mekkûk kullanılırdı. Makdisî, Remle mekkûkünün diğer ölçüler cinsinden karşılığını m$\frac{1}{8}$ kafîz = m$\frac{1}{2}$ veybe = 3 keylece 4,5 sâ‘ olarak vermektedir. Sadece resmî ölçümlerde kullanılan (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 181) bu ölçeğin hacmi Hinz’e göre 19 litre civarındadır (Islamische Masse, s. 45). Bûzcânî de Makdisî’nin bu kaydını doğrular (el-Menâzilü’s-sebʿ, s. 306).

Mekkûkün hacmi genel temayüllere uygun olarak zaman içinde giderek büyümüştür. Muhtesip Celâleddin eş-Şeyzerî’nin (ö. 589/1093 [?]) aktardığı mâlûmattan şu eşitlik elde edilir: 1 Halep ve Maarre mekkûkü = m$\frac{1}{3}$ Dımaşk gırârası = 4 merzebân = 16 Halep keyli = 19 Şeyzer sünbülü. Ona göre bu ölçek 28,5 Şeyzer rıtlı ağırlığında buğday alırdı. Hinz onun metrik karşılığını yaklaşık 61 kg. olarak hesaplamaktadır (Islamische Masse, s. 44). İbnü’l-Adîm (ö. 660/1262) 511 (1117) yılına ait Halep mekkûkünün hacim bakımından kendi devrindekinin yarısına bile ulaşmadığını söylemektedir. Böylece önceki yaklaşık 40 kg. buğdaya denk düşer (EI² [İng.], VI, 118). İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349) ortalama olarak 2,5 Halep, Hama ve Humus mekkûkü 1 Dımaşk gırârasına tekabül ettiğini bildirir. Bu da Hinz’e göre yaklaşık 81,75 kg. (Islamische Masse, s. 45), Eliyahu Ashtor’a göre 83,5 kg. (EI² [İng.], VI, 119) buğdaya denktir. Kalkaşendî, Halep mekkûkünün 7 Mısır veybesine veya 0,4 Dımaşk gırârasına, 2,25 Hama mekkûkününse 1 Dımaşk gırârasına denk olduğunu söylemektedir (Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 118, 216, 237). Hinz, öncekinin yaklaşık 105 litrelik bir hacme sahip olup 81,2 kg. buğday ölçtüğünü hesaplamaktadır (Islamische Masse, s. 45). Ashtor’un ikincisi için bulduğu değer 92,77 kilogramdır (EI² [İng.], VI, 119).

Daha sonraki yüzyıllarda Suriye’de tahıl ölçümünde mekkûk adı altında çok daha büyük hacimli ölçekler kullanılmıştır. Bu ölçek İtalyanca ticaret rehberlerinde “mecucco” şeklinde geçer. Meselâ Venedik kaynaklarına dayanan Ashtor’a göre Trablus mekkûkü 7 Venedik “staio”suna denk olup 493,5 kg. buğday alırdı. Bu aynı zamanda bir Dımaşk gırârasına veya Sicilya büyük “salma”sına eşitti. Lazkiye mekkûkü ise Dımaşk gırârasının dörtte üçü kadar olup yaklaşık 150 kg. buğday kaldırırdı. Halbuki 1470’lere ait bir mahkeme sicilinde 8,5 ve 12 Venedik staiosuna denk mekkûklerden söz edilmektedir ki buna göre ikisi 564 kg. ve 846 kg. buğday çeker. Aynı mahkemenin bir başka sicilinden Hama mekkûkünün ölçtüğü buğdayın 67 Halep rıtlına (= 145,39 kg.) eşit olduğu anlaşılmaktadır (BSOAS, XLV/3 [1982], s. 481).

925 (1519) tarihli Kānunnâme-i Vilâyet-i Tarablus’a göre Trablus’ta tahıl için üç farklı mekkûk kullanılırdı. Bunlardan en yaygını 10 İstanbul kilesine (370 litre) denk gelen Trablus mekkûkü olup 256,589 kg. buğday alırdı. Aynı vilâyetin farklı şehir ve köylerinde kullanılan diğer ikisi de öncekinin 1,5 ve 2 katı (yani 555 ve 740 litrelik) hacme sahipti (Akgündüz, III, 499). 979 (1571-72) tarihli Kānunnâme-i İskele-i Tarablus ise 15 İstanbul kilesine eşit olanın dışındaki diğer iki mekkûke atıfta bulunmaktadır (Barkan, s. 215; ayrıca bk. İRDEB; KAFÎZ; KİLE).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 579-580 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.