KÂŞİFÜLGITÂ, Ca‘fer b. Hızır

1156’da (1743) Necef’te doğdu. Arap asıllı Benî Mâlik kabilesine mensup olan babası, Hille’nin Cenâce veya Cenâciye (Kanâkiye) köyünden Necef’e göç eden tanınmış bir âlimdi. Ca‘fer burada ve Kerbelâ’da tahsil gördü. İlk eğitimini babasından aldıktan sonra Muhammed Mehdî Fütûnî, Muhammed Takī-i Devrakī, Muhammed Bâkır Vahîd Bihbehânî, Bahrülulûm-i Tabâtabâî gibi âlimlerin derslerini takip etti. Özellikle fıkıh ve usulü alanında derinleşti. Şeyh-i Ekber ve Şeyh Necefî unvanları yanında bilhassa Keşfü’l-ġıṭâʾ ʿan ḫafiyyâti mübhemâti’ş-şerîʿati’l-ġarrâʾ adlı eserinden dolayı kendisine verilen Kâşifülgıtâ lakabıyla şöhret buldu. Irak’ta ilim ve dinî önderlikle tanınan soyu da Kâşifülgıtâ ve Âl-i Kâşifülgıtâ lakaplarıyla anılır.

1186 (1772) ve 1199 (1785) yıllarında iki defa hacca giden Kâşifülgıtâ, hocası Bahrülulûm-i Tabâtabâî’nin 1212’de (1797) vefatı üzerine Irak, İran ve diğer birçok yerdeki Şiîler’in merci-i taklîdi oldu; dinî alandaki şöhreti yanında içtimaî ve siyasî nüfuzu da arttı. Vehhâbîler’in XIX. yüzyılın başlarında Necef’e yönelik saldırılarını halkı silâhlandırarak önledi. Osmanlı Devleti ve İran’daki Kaçar yönetimiyle iyi ilişkiler kuran Kâşifülgıtâ, Bağdat Valisi Ali Paşa ve Kaçar ordusu arasında meydana gelen çatışmalarda ara buluculuk yaptı. 1222’de (1807) İran’a yaptığı seyahat sırasında Tahran’da Feth Ali Şah’a yukarıda anılan Keşfü’l-ġıṭâʾ adlı eserini takdim etti.

Kâşifülgıtâ, Şîa Usûlî ekolünün önde gelen simalarından hocası Vahîd Bihbehânî’nin bir takipçisi olarak Ahbârîler’le sert tartışmalara girdi. Özellikle Ahbârî ekolünün son temsilcilerinden Mirza Muhammed b. Abdünnebî Nîsâbûrî bu tartışmalar üzerine Tahran’a giderek Feth Ali Şah’a sığındı. Kâşifülgıtâ, Keşfü’l-gıṭâʾ ʿan meʿâyibi Mîrzâ Muḥammed ʿadüvvi’l-ʿulemâʾ adlı bir eser yazarak şaha gönderdi ve ardından el-Ḥaḳḳu’l-mübîn fî taṣvîbi’l-müctehidîn ve taḫṭıʾeti cühhâli’l-Aḫbâriyyîn adlı kitabını kaleme aldı. Mirza Muhammed buna karşı eṣ-Ṣayyıḥa bi’l-ḥaḳ ʿalâ men elḥade ve tezendaḳa adıyla bir reddiye yazdıysa da Tahran’da tutunamadı ve Kâşifülgıtâ’nın ölümünden sonra oğlu Mûsâ b. Ca‘fer ile mücadelesi sürdü. Nihayet onun verdiği fetva ile Kâzımeyn’de halk tarafından öldürüldü.

İçtimaî ve siyasî faaliyetleri yanında telif ve öğretimle de meşgul olan Kâşifülgıtâ’nın yetiştirdiği talebeler arasında Cevâd Âmilî, Muhammed Hasan Necefî, Âgā Muhammed Takī Necefî, Muhammed Bâkır İsfahânî, Ahmed Ahsâî gibi âlimler bulunmaktadır. Kâşifülgıtâ 22 Receb 1228’de (21 Temmuz 1813) Necef’te vefat etti (Âgā Büzürg-i Tahrânî, Ṭabaḳātü aʿlâmi’ş-Şîʿa, II/1, s. 251; Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ, s. 162). Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1146 (1733) ve 1154 (1741) olarak verildiği gibi 1227 (1812) yılında öldüğü de kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. Keşfü’l-ġıṭâʾ ʿan ḫafiyyâti mübhemâti’ş-şerîʿati’l-ġarrâʾ. Müellifin fıkıh ve usulüne hâkimiyetini, hüküm istinbatındaki kabiliyetini ortaya koyan önemli bir eserdir. Birçok defa basılmış (Tahran 1271, 1317), müellifin oğlu Hasan Kâşifülgıtâ tarafından şerhedilip Muhammed Bâkır Lâhîcî tarafından Farsça’ya çevrilmiştir (Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî, s. 318).

2. el-ʿAḳāʾidü’l-Caʿferiyye. Bir önceki eserin başında yayımlanmış bir risâledir.

3. el-Ḥaḳḳu’l-mübîn fî taṣvîbi’l-müctehidîn ve taḫṭiʾeti’l-Aḫbâriyyîn (Tahran 1306, 1316, 1319).

4. Keşfü’l-ġıṭâʾ ʿan meʿâyibi Mîrzâ Muḥammed ʿadüvvi’l-ʿulemâʾ.

5. Menhecü’r-reşâd li-men erâde’s-sedâd (Necef 1343; nşr. Cevdet el-Kazvînî, Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ’nın el-ʿAbeḳātü’l-ʿanberiyye adlı eserinin sonunda, Beyrut 1418/1998). Suud Kralı Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd’un kutsal mekânları ve mezarları ziyaret edenlerin davranışlarını tenkit ettiği mektubuna cevap olarak kaleme alınmıştır. Âgā Büzürg-i Tahrânî bunun Vehhâbîler’e karşı yazılan ilk reddiye olduğunu belirtir (Ṭabaḳātü aʿlâmi’ş-Şîʿa, II/1, s. 252).

6. Buġyetü’ṭ-ṭâlib fî maʿrifeti’l-mefrûż ve’l-vâcib. Akaid ve ibadetlere dair bir risâledir.

7. et-Taḥḳīḳ ve’t-tenḳīr fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-meḳādîr.

8. Ġāyetü’l-murâd fî aḥkâmi’l-cihâd.

9. el-Ḳavâʿidü’ş-Şerʿiyye. el-Ḥaḳḳu’l-mübîn adlı eserinin sonunda basılmıştır (Tahran 1316).

10. Risâle fi’l-ʿibâdâti’l-mâliyye.

11. Şerḥu’l-Ḳavâʿid. Allâme el-Hillî’nin eserinin ticaretle ilgili bölümünün şerhidir.

12. Mecmûʿa fıḳhiyye (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Ca‘fer Bâkır Âl-i Mahbûbe, III, 137; Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî, s. 318-319; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa, tür.yer.; DMBİ, II, 102).

Kâşifülgıtâ’nın bunlardan başka kaynaklarda Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ (Bahrülulûm’un eseri el-Meṣâbîḥ’e yazılan şerh), Ġāyetü’l-meʾmûl fî ʿilmi’l-uṣûl, Muḫtaṣaru Keşfi’l-ġıṭâʾ, Menâsikü’l-ḥac, İs̱bâtü’l-fırḳati’n-nâciye min beyni’l-firaḳi’l-İslâmiyye adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 18-19 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.