KÂŞİFÜLGITÂ, Muhammed Hüseyin

Necef’te doğdu. Ailesinin tanınmış diğer şahsiyetleri gibi dedesinin dedesi Ca‘fer b. Hızır Kâşifülgıtâ’nın lakabıyla anılır. Necef’teki geniş ilim muhitinde yetişti. Arap dili ve edebiyatı, şer‘î ve aklî ilimler yanında riyâziyyât, hesap ve astronomi de okudu, genç yaşta adını duyurdu. Hocaları arasında Mirza Muhammed Bâkır Istahbânâtî, Ahmed Şîrâzî, Muhammed Rızâ Necefâbâdî, Ahund Molla Horasânî, Muhammed Kâzım Tabâtabâî Yezdî, Mirza Hüseyin Halîlî, Mirza Hüseyin Nûrî gibi âlimler bulunmaktadır. Hocası Muhammed Kâzım Tabâtabâî, kendisine getirilen dinî meseleleri halletmek ve anlaşmazlıklara çözüm bulmak üzere onu ve ağabeyi Ahmed’i görevlendirmiştir.

1911’de hacca giden Kâşifülgıtâ dönüşte Şam, Beyrut, Sayda ve ardından Kahire’ye de gitti. Suriye, Lübnan ve Mısır’da geçirdiği üç yıl boyunca bu ülkelerin âlimleriyle görüştü, çeşitli konferanslar verdi; birçok gazete ve dergide makale ve şiirleri yayımlandı. Ayrıca kitaplarını ve neşre hazırladığı bazı eserleri neşretme imkânı buldu. 1914’te Irak’a dönünce, İngilizler’e karşı Osmanlı ordusu saflarında savaşmak üzere Tabâtabâî’nin oğlu Seyyid Muhammed’in başkanlığında bir grup âlimle birlikte Küveyt’e gitti. Savaştan sonra Necef’e döndü ve hocası 1919’da ölünce onun vasiyeti üzerine ağabeyi ile beraber merci-i taklîd makamına geçti. Ağabeyi de bir süre sonra vefat ettiğinden Irak aşiretlerinin büyük bir kısmı, İran, Hindistan, Afganistan, Katîf ve Maskat’ta bazı Şiî kesimlerince merci-i taklîd olarak tanındı.

Sünnîler’le yakınlık fikrini savunan ve bunu fiilen gerçekleştirmek için gayret gösteren âlimler arasında yer alan Kâşifülgıtâ 1931 yılında Kudüs’te toplanan İslâm Konferansı’na katıldı. 1933’te İran’a yaptığı seyahat sırasında Hemedan, Tahran, Horasan, Şîraz ve diğer bazı şehirleri dolaştı. 1947, 1948 ve 1950 yıllarında da İran’a çeşitli vesilelerle gitti. 1952 Şubatında İslâm Konferansı’na iştirak etmek üzere Karaçi’de bulundu. 22 Nisan 1954’te Lübnan’ın Bihamdûn şehrinde, İslâm ve Hıristiyanlığın mânevî değerleri ve bunların genç nesillere aktarılması, her iki dinin komünizme karşı tutumları konularında müslüman ve hıristiyan din adamlarının çağrıldığı konferansa katılması için Amerika’dan yapılan daveti reddetti. Ancak el-Müs̱ülü’l-ʿulyâ fi’l-İslâm lâ fî Biḥamdûn adıyla bir tebliğ göndererek konuyla ilgili görüşlerini açıkladı ve İngiltere ile Amerika’nın sömürgeci politikalarını eleştirdi. Irak’ta son dönemde dinî liderliği ve ilmî çalışmaları yanında ıslahatçı kişiliği, sömürgeciliğe karşı verdiği mücadele ile de tanınan Kâşifülgıtâ 19 Temmuz 1954’te İran’ın Kerend şehrinde vefat etti, cenazesi Necef’e götürülerek daha önce hazırlattığı kabrine defnedildi.

Eserleri. Kâşifülgıtâ, çeşitli konularda seksen civarında eser ve risâle kaleme almış olup bunlardan basılanların başlıcaları şunlardır:

1. Naẓmü Keşfi’l-estâr ʿan vechi’l-ġāʾib ʿani’l-ebṣâr (Tebriz 1318). Hüseyin b. Muhammed Takī en-Nûrî’nin eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir.

2. ed-Dîn ve’l-İslâm (ed-Daʿvetü’l-İslâmiyye, I-II, Sayda 1330-1331).

3. ʿAynü’l-Mîzân (Sayda 1330). Cemâleddin el-Kāsımî’nin Mîzânü’l-cerḥ ve’t-taʿdîl adlı eserini tenkit ettiği bir çalışmadır (Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa, XV, 373).

4. el-Mürâcaʿâtü’r-Reyḥâniyye (el-Müṭâlaʿât ve’l-mürâcaʿât, en-Nuḳūd ve’r-rudûd, I-II, Beyrut-Sayda 1331). Emîn er-Reyhânî, Anistâs el-Kermelî, Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye adlı eseri vesilesiyle Corcî Zeydân, Ezher hocalarından Yûsuf ed-Dicvî ve Cemâleddin el-Kāsımî ile olan tartışmalarını ihtiva etmektedir.

5. et-Tavżîḥ fî beyâni mâ hüve’l-İncîl ve men hüve’l-Mesîḥ (I, Sayda 1331; II, Bağdad 1346).

6. el-Âyâtü’l-beyyinât fî ḳamʿi’l-bidaʿ ve’ḍ-ḍalâlât (Necef 1335, 1345). Emevîler, Bahâîler, Vehhâbîler ve materyalistlere reddiye mahiyetinde çeşitli risâlelerden oluşmaktadır.

7. Ḥâşiye ʿalâ Tebṣırati’l-müteʿallimîn (Bağdad 1338).

8. Vecîzetü’l-aḥkâm (Bağdad 1338, 1360; Necef 1366).

9. el-Arż ve’t-türbetü’l-Ḥüseyniyye (Necef 1345, 1365, 1373, 1380; Sayda 1351). Bu risâlenin Yeryüzü ve Hüseyn’in Toprağı adıyla Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yapılan özet tercümesi Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları’nın (aş.bk.) sonunda yayımlanmıştır.

10. Nebẕe mine’s-siyâseti’l-Ḥüseyniyye (Necef 1345, 1373).

11. el-Mevâkibü’l-Ḥüseyniyye (Necef 1345). el-Âyâtü’l-beyyinât adlı eserinin bir bölümünü oluşturan risâlesidir.

12. Suʾâl ve cevâb: Fetâvâ (Necef 1348, 1370).

13. Aṣlü’ş-Şîʿa ve uṣûlühâ. Şîa’nın akaid ve fıkıh konusundaki temel esaslarının ele alındığı bir eser olup birçok defa basılmış (Sayda 1351; Bağdad 1363; Beyrut 1963, 7. bs. Necef 1355, 1381; Beyrut 1410/1990), Farsça (Kitâb-ı Rîşeh-i Şîʿa ve Pâyhâ-yi Ân [trc. Ali Rızâ Hüsrevânî], Tahran 1317, 1371), İngilizce ve Türkçe’ye (Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, trc. Abdülbâkıy Gölpınarlı, İstanbul 1960, 1966; Kum 1412/1992, 5. bs.) çevrilmiştir.

14. Ḥâşiye ʿalâ Sefîneti’n-necât (I-IV, Necef 1355-1356, 1364). Ağabeyi Ahmed Kâşifülgıtâ’nın eseri üzerine kaleme aldığı bir hâşiye olup Sefînetü’n-necât’ın Farsça tercümesi olan ʿAynü’l-ḥayât üzerine de bir hâşiye yazmıştır (Bombay 1340-1341).

15. Mîs̱âḳu’l-vaṭani’l-ʿArabî (Necef 1358; Bağdad 1958; Kerbelâ 1960).

16. Taḥrîrü’l-Mecelle (I-V, Necef 1359-1362). Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’de gördüğü eksiklikleri tamamlamak maksadıyla kaleme aldığı bir şerhtir.

17. Zâdü’l-muḳallidîn (Necef 1366, 1372). Fıkha dair Farsça bir eserdir.

18. Ḥâşiye ʿale’l-ʿUrveti’l-vüs̱ḳā (Necef 1367). Hocası Tabâtabâî’nin eserine yazdığı hâşiyedir.

19. el-Firdevsü’l-aʿlâ (Necef 1371; Tebriz 1372). Bazı şer‘î hükümlerin illet ve hikmetlerine dairdir.

20. Menâsikü’l-ḥac (Necef 1371).

21. el-Müs̱ülü’l-ʿulyâ fi’l-İslâm lâ fî Biḥamdûn (Necef 1373; Tahran 1403). Ali Şerîatî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir (Meşhed 1334).

22. el-Muḥâvere maʿa’s-sefîreyn el-Emrîkî ve’l-Birîṭânî (Necef 1373).

23. Mebâdi’l-îmân (Necef 1378, 1387).

24. Cennetü’l-meʾvâ (Tebriz 1380).

25. Maḳtelü’l-Ḥüseyn (Necef 1384).

26. Fi’s-Siyâse ve’l-ḥikme (nşr. Abdülhalîm Âl-i Kâşifülgıtâ, Beyrut 1401/1981).

27. Naḳżu fetâva’l-Vehhâbiyye. el-Âyâtü’l-beyyinât adlı kitabının bir bölümünü oluşturan risâlesidir (nşr. Seyyid Gıyâs Tu‘me, Kum 1416/1995).

28. el-ʿAbeḳātü’l-ʿanberiyye fi’ṭ-ṭabaḳāti’l-Caʿferiyye. Kâşifülgıtâ ailesinin atası ve diğer önemli kişilerinin biyografisine dair olup XVIII-XIX. yüzyıllarda Necef’in sosyal ve siyasal tarihiyle buradaki dinî önderlik konusunda önemli bir kaynaktır. Cevdet el-Kazvînî tarafından Ca‘fer b. Hızır Kâşifülgıtâ’nın Menhecü’r-reşâd li-men erâde’s-sedâd adlı eseriyle birlikte neşredilmiştir (Beyrut 1418/1998) (eserlerinin bir listesi için bk. K. Avvâd, III, 144-147; Âgā Büzürg-i Tahrânî, Ṭabaḳātü aʿlâmi’ş-Şîʿa, I/2, s. 619; Ca‘fer Bâkır Âl-i Mahbûbe, III, 184-186).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 19-20 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.