KETTÂNÎ, Ca‘fer b. İdrîs

1246 (1830) yılında Fas’ta doğdu. Bu tarihin 1240 (Miknâsî, s. 80) veya 1250 (1834) olarak gösterilmesi (Fevzî Abdürrezzâk, s. 168; Kaytûnî, s. 295) yanlıştır. er-Risâletü’l-müsteṭrafe ve Selvetü’l-enfâs müellifi Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî’nin babası, Fihrisü’l-fehâris ve et-Terâtîbü’l-idâriyye müellifi Muhammed Abdülhay el-Kettânî ve Kettâniyye tarikatının kurucusu olan kardeşi Muhammed b. Abdülkebîr el-Kettânî’nin dayısıdır. Kaynaklarda kendisi için kullanılan “Ebü’l-Mevâhib” ve “Ebü’l-Fazl” tabirleri gerçek künye değil yetkinlik ve faziletlerini dile getiren birer sıfat olmalıdır. Kıraat âlimi Muhammed b. Amr er-Rîfî’den Nâfi‘ kıraatini Verş ve Kālûn rivayetleriyle okudu. Karaviyyîn Camii’nde öğrenim gördü; Muhammed b. Abdurrahman el-Filâlî, Abdüsselâm b. Tâi‘ el-Hasenî, Muhammed b. Hamdûn İbnü’l-Hâc es-Sülemî, Muhammed b. Abdülkādir el-Kerdûdî, Ahmed b. Muhammed el-Mernîsî, Ömer b. Tâlib İbn Sûde, Ebû Bekir b. Tayyib İbn Kîrân, Velîd b. Arabî el-Irâkī gibi âlimlerden ders aldı. 1297’de (1880) Fas’ta karşılaştığı Medine’nin tanınmış muhaddislerinden Ali b. Zâhir el-Vetrî el-Medenî ile rivayetleri konusunda icâzet teâtisinde bulundular. Kettâniyye tarikatının ilk pîri olan Muhammed b. Abdülvâhid el-Kettânî (Abdülhay el-Kettânî’nin dedesi) vasıtasıyla bu tarikata intisap ederek icâzet aldı. Daha genç yaşta iken Karaviyyîn Camii, Kettâniyye Zâviyesi ve şehrin diğer bazı mescidlerinde ders vermeye başladı. el-Câmiu’l-a‘zam, Rasîf Camii ve Ebü’l-Cünûd Camii’nde hatiplik yaptı. Fas kralları Mevlây Muhammed b. Abdurrahman, oğlu Mevlây I. Hasan ve torunu Mevlây Abdülazîz el-Alevî kendisine büyük saygı ve yakınlık gösterdiler. İdrîsîler’in ikinci hükümdarı Mevlây II. İdrîs el-Ezher’in türbesinde hadis okuma meclisleriyle kraliyet sarayındaki ilmî meclislere başkanlık etti. Kraliyet ailesi emîrlerinin öğretiminde rol aldı. Kadılık görevini kabul etmediği halde Kral I. Hasan ve oğlu Abdülazîz, kendilerine istînaf için gelen davalarda onun onayını almadan karar vermiyor, onun imzası olmadan fetvaları kabul etmiyorlardı. Ayrıca ülkenin birçok yerinden âlimler kendisine fetva sorardı; bundan dolayı “Emîrü’l-iftâ” lakabıyla anıldı. I. Hasan’ın oluşturduğu, Ahmed b. Tâlib İbn Sûde, Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Hâc, Tayyib İbn Kîrân ve Abdullah b. İdrîs el-Bedrâvî gibi âlimlerin yer aldığı Şûra Meclisi’nin de üyesiydi. 21 Şâban 1323 (21 Ekim 1905) tarihinde Fas’ta vefat eden Kettânî, Bâbülfütûh dışındaki Makberetü’l-kubâb’da Sîdî Derrâs b. İsmâil’in türbesi içinde defnedildi.

Kettânî, temel metinlerden çok günlük problemlerle ilgili büyük-küçük 100’e yakın eser telif etmiştir. Mâlikî fıkhının usul ve fürûunda derin bilgi ve sağlam bakış açısına sahip, Fas’ta ilmî ve fikrî dönüşüm ve gelişimin öncülerinden mütevazi ve zâhid bir âlimdi. Yöneticilerin kendisine gösterdikleri ilgiye rağmen makama ve dünya nimetlerine iltifat etmemiş, defalarca teklif edilen kadılık görevini reddetmiş ve bu konuda bir kitap yazmıştır. Aynı zamanda hadis hâfızlarındandı; gerek metin ve sened gerekse hıfz ve zabt bakımından ihata sahibiydi. Kettâniyye Zâviyesi’nde Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ile Ṣaḥîḥ-i Müslim’i yirmi defadan daha çok okuttuğu belirtilir. Sömürgeci devletin vatandaşlığına geçenlere, onların himayesini kabul edenlere karşı çetin bir hasımdı; vaaz ve fetvalarında onları hain ve mürted ilân etmiş, mallarının müsâderesine hükmetmiş, müslüman mezarlıklarına defnedilmelerine karşı çıkmıştır. Bu konuda meşhur eseri ed-Devâhi’l-medhiyye li’l-fıraḳı’l-maḥmiyye’yi kaleme almıştır. Talebeleri arasında oğulları Muhammed, Abdurrahman, Ahmed, Hüseyin ve Abdülazîz, kız kardeşi Fazîle’nin eşi olan Abdülkebîr b. Muhammed el-Kettânî ve onun iki oğlu Muhammed b. Abdülkebîr el-Kettânî ile Muhammed Abdülhay el-Kettânî, ayrıca Muhammed b. Hasan el-Hacvî, Muhammed b. İdrîs el-Kādirî, Meccâvî, Belgaysî, İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî, Muhammed Mehdî el-Vezzânî, Muhammed Medenî b. Ali İbn Cellûn el-Fâsî, Abdülhafîz b. Muhammed Tâhir el-Fâsî, Cemâleddin el-Kāsımî gibi âlimler bulunmaktadır.

Eserleri. 1. eş-Şirbü’l-muḥtaḍar ve’l-virdü’l-muntaẓar min maʿîni ehli’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer. Çağdaşı ulemâdan 106 kişinin biyografisine dairdir (Fas 1309; nşr. Muhammed Hamza b. Ali el-Kettânî, Beyrut 2004).

2. Nüzhetü’n-nisrîn ve’l-ḥabaḳ fî imtidâdi muḫtâri’l-maġrib ile’ş-şafaḳ. Akşam namazı vaktinin sınırıyla ilgilidir (Fas 1309).

3. Şerḥu Ḫuṭbeti’ş-Şeyḫ Meyyâre ʿale’l-Mürşidi’l-muʿîn. İbn Âşir el-Fâsî’nin manzum ilmihaline Meyyâre’nin yazdığı şerhin giriş kısmı üzerine yapılan bir şerhtir (Fas 1312, 1315).

4. Aḥkâmü ehli’ẕ-ẕimme. Bu risâle taş baskısından (Fas 1316) uzun yıllar sonra müellifin torununun torunu Muhammed Hamza b. Ali el-Kettânî tarafından yeniden neşredilmiştir (Amman 1421/2001; Risâle fî taʿẓîmi’l-cenne ile birlikte; Beyrut 2007, bu risâle ve Risâle fî ḥükmi ṣâbûni’ş-şarḳ ve şemʿi’l-bûcî ve ṣandûḳi’n-nâri’l-meclûb min bilâdi’l-eʿâdî el-küffâr ve ḥükmi mâ ḫâṭahü’l-küffâr ile birlikte).

5. Münteḫabü’l-aḳāvîl fîmâ yeteʿallaḳ bi’s-serâvîl (Fas 1316, Cevâbün ʿammâ yüşeddü bihi’l-vesṭü’l-muṭarraz bi’l-ḥarîr ile birlikte).

6. İʿlâmü eʾimmeti’l-aʿlâm ve esâtîẕihâ bimâ lenâ mine’l-merviyyât ve esânîdihâ. Müellifin oğlu Abdurrahman tarafından derlenen ve el-Fihristü’l-kübrâ olarak da bilinen eserde Kettânî hocalarına ve onlardan aldığı icâzetlere, Kütüb-i Sitte ile el-Muvaṭṭaʾ isnadlarına, başkalarına verdiği icâzetlere yer vermiş, altmış civarında eserinin listesini ve sonunda şeyhi Muhammed b. Abdülvâhid el-Kettânî’nin biyografisini ve ondan aldığı tarikat silsilelerini de kaydetmiştir (Fas 1322; nşr. Muhammed b. Azzûz, Beyrut 1425/2004, talebesi Muhammed Medenî b. Ali İbn Cellûn’a verdiği icâzetten ibaret olan el-Fehresetü’ṣ-ṣuġrâ’sı ile birlikte, s. 257-281).

7. ed-Devâhi’l-medhiyye li’l-fıraḳı’l-maḥmiyye. Fas’ta yabancı konsoloslukların himayesine girip onların vatandaşlığına geçen müslümanlar ve düşmanla iş birliği yaparak zimmet akidlerini bozan Faslı yahudiler ve hıristiyanlar hakkında kaleme alınmış olup müslümanların gayri müslimlerle ilişkileri akaid ve fıkıh açısından incelenmiştir (nşr. Muhammed Hamza b. Ali el-Kettânî – Hasan b. Ali el-Kettânî, Amman 1419/1998; Beyrut 1426/2005). Fransız sömürgeciliğine ve onlarla iş birliğine karşı aynı dönemde yazılan benzeri muhtevaya sahip eserler içinde en kapsamlısı olup (Menûnî, Meẓâhir, I, 328) müellifin torunu Muhammed İbrâhim el-Kettânî tarafından ihtisar edilmiştir.

8. ed-Dirâk fîmâ yeteʿallaḳ bi’s-sivâk (nşr. Esmâ Suûd Acîn, Riyad 2004).

9. Cilâʾü’l-ḳulûb mine’l-aṣdâʾi’l-ġayniyye bi-beyâni iḥâṭatihî bi’l-ʿulûmi’l-kevniyye. Hz. Peygamber’in, zât-ı ilâhî ve sıfatlarına dair bilgisi gibi kevnî ilimler konusunda da bilgi sahibi olduğuna dairdir (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 2005).

10. el-Ġays̱ü’l-midrâr ve’s-sırrü’l-ʿammâr fîmâ yeteʿallaḳ bi’smi’n-nebiyyi’l-muḫtâr el-mektûb ʿalâ ṣanâdîḳı’n-nâr cürʾeten ve cesâreten mine’l-füccâr aʿdâʾi’llâhi ve resûlihi’l-küffâr. Avrupa’dan ithal edilen kibrit sandıklarının üstüne Hz. Peygamber’in adının yazılması ve bunların çarşı-pazarlarda yerlere düşmesi üzerine kaleme alınmış olup ardından söz konusu ithalâtı yasaklayan bir kral emri çıkmıştır (nşr. Muhammed b. Azzûz, Beyrut 1428/2007).

11. el-Fecrü’ṣ-ṣâdıḳu’l-müşriḳu’l-müfliḳ fî ibṭâli türrehâti’s̱-s̱ers̱âri’l-müteşaddiḳi’l-mütefeyhiḳ. Müellifin Eş‘arî akîdesini, dört mezhebi ve tasavvufu savunduğu risâle, el-Cevâb ʿan maḳālâti’ş-Şeyḫ Maẓhar en-Naḳşibendî adlı risâlesiyle birlikte neşredilmiştir (nşr. Adnân b. Abdullah Zehhâr ve Muhammed Hamza el-Kettânî, Beyrut 2009).

12. Taḳyîd fî tefsîri Sûreti’l-Fâtiḥa (nşr. Hişâm b. Muhammed Haycer el-Hasenî – Muhammed Hamza el-Kettânî, Beyrut 2009, Kastallânî’ye reddiye olarak yazdığı Risâle fi’r-red ʿalâ men ḳāle bi-ḳidemi’l-baḥr ve İtḥâfü’ṭ-ṭâlibi’l-ḥâẕiḳi’l-lebîb bimâ yuḥaṣṣılü’l-ʿilme’r-raḥîbe’r-raṭîb ile birlikte).

13. Ḥükmü’t-tedḫîn ve teʾâṭi’l-müfettirât ve’l-muḫaddirât. Kadınların başlarına örttükleri “hantûz” adı verilen örtüye ve tesettürle ilgili ahkâma dair el-Elbânü’l-mûdeʿa fi’l-ḳavâzîzi fî ḥükmi’llâhi fi’stiʿmâli’l-ḥanâṭîzi ve Taḳyîd fi’l-münkirâti’l-vâḳıʿa fî leyleti’s-sâbiʿ ve’l-ʿişrîn min ramażân adlı eserleriyle birlikte yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Hamza el-Kettânî – Hişâm b. Muhammed Haycer el-Hasenî, Beyrut 2011).

14. Şerḥu âḫiri ḥadîs̱in min Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Fas, ts.; nşr. Rıdvân Ahrakî, Beyrut 1428).

15. Ḫatmü’l-Âcurrûmiyye (Fas, ts.; nşr. Hişâm b. Muhammed Haycer el-Hasenî, Beyrut 1410, Risâle fi’l-farḳ beyne’d-dâl ve’ẕ-ẕâl ile birlikte).

16. Mevâhibü’l-erebi’l-mübriʾe mine’l-cereb fi’s-semâʿ ve âlâti’ṭ-ṭarab. Çağdaşı âlimlerden Muhammed b. Medenî Kennûn’un mûsiki ve mûsiki aletlerinin haramlığına dair ez-Zecr ve’l-iḳmâʿ adlı eserine reddiye olup bunların mubahlığı savunulmaktadır (el-Hizânetü’s-Subeyhiyye, nr. 77/1; el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1721D). Müellifin öğrencisi İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî eseri ihtisar etmiştir (Fas, ts.).

17. Ḥükmü’l-ḥakîmi’l-ʿallâm fî duḫûli’n-nehri ve’l-ḥammâm. el-Âyâtü’n-nefeʿât fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-ḥammâmât adıyla da anılır (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 2199/3, vr. 132-219).

18. İtḥâfü nücebâʾi’l-ʿaṣr bi’l-cevâb ʿani’l-mesâʾili’l-ʿaşr (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1119K, vr. 168-230).

19. er-Riyâżü’r-reyyâniyye fi’ş-şuʿbeti’l-Kettâniyye. Kettânî ailesi ve bazı önemli şahsiyetlerine dairdir (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 497K).

Kettânî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Mecmûʿu’l-ecvibe ʿani’l-esʾile, Dîvânü ḫuṭab, el-Münâṣaḥa fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-müṣâfaḥa, Sihâmü’l-iṣâbe li-ehli’l-ḥırâbe, Silsiletü’ẕ-ẕehebi’l-menḳūde fî enne’l-istiṭâʿa ile’l-ḥac bi’n-nisbe li-ehli’l-Maġrib mefḳūde, el-ʿArâyâ fîmâ yeteʿallaḳ bi’ḍ-ḍaḥâyâ, en-Nevâzil, Naṣîḥatü’n-nâṣıḥîn fîmâ yücbâ li-aḍrûḥati’ṣ-ṣâliḥîn, Tercemetü’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvâḥid el-Kettânî (şeyhinin biyografisine dair manzum bir eserdir), Riḥletü’l-fetḥi’l-mübîn fî veḳāʾiʿi’l-ḥac ve ziyâreti’n-nebiyyi’l-emîn (şeyhinin hac ziyareti hâtıralarını onun anlatımıyla derlemiştir), Ḥallü’l-ʿiḳāl ʿan mesʾeleti’ṭ-ṭayyi ve’l-viṣâl, Ḥâşiye ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, Ḥâşiye ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmizî, Şerḥu’l-Âcurrûmiyye, Teẕkiretü lebîbi’l-ḥay fî men ḫufire ḳabruhû ve hüve ḥay (eserlerinin bir listesi için bk. Fehrese, neşredenin girişi, s. 136-141; ed-Devâhi’l-medhiyye, neşredenin girişi, s. 18-22).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 51-53 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.