LÂMİŞÎ

Muhtemelen V. (XI.) yüzyılın sonlarında Semerkant yakınlarındaki Fergana’nın Lâmiş köyünde doğdu ve Semerkant’ta yetişti. Eserinde yer alan bir kayıttan anlaşıldığına göre 530’lu (1136) yıllarda hayatta idi (Şık, s. 43). Kelâm ve usûl-i fıkıh alanında yetişti. Bazı müellifler, yazma eserinin kapağındaki müstensih kaydından hareketle onun 441 (1049) yılında doğup 522’de (1128) vefat ettiğini ileri sürmüşlerse de bunun Ebû Ali İmâdüddin Hüseyin b. Ali el-Lâmişî adlı başka bir âlimle karıştırılmasından kaynaklandığı belirlenmiştir ve bu doğum ve ölüm tarihlerinin adı geçen kişiye ait olduğu bilinmektedir (a.g.e., s. 38-39). Lâmişî’nin eserlerinde yer alan görüşler ve yaptığı atıflar, onun Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin (ö. 508/1115) öğrencileri arasında yer aldığı veya eserlerinden yararlandığı ihtimalini düşündürmektedir. Bunun dışında hayatına dair herhangi bir bilgi mevcut değildir.

Lâmişî, İmam Mâtürîdî’ye atıflarda bulunup onu Semerkant Hanefî ulemâsının üstadı olarak tanıtmış, fıkıhta Şâfiîler’i, akaidde Eş‘arî ve Mu‘tezile kelâmcılarını eleştirmiştir. Allah’ın varlığını hudûs, birliğini temânu‘ deliliyle kanıtlamaya çalışmış, haberî sıfatların te’vilini zaruri görmüş, rü’yetullahın naklen ve aklen ispat edilebileceğini savunup bunun ilâhî bir lutuf olarak (Fâtır 35/30) âhirette gerçekleşeceğini kabul etmiş, nübüvvete hissî mûcizelerle istidlâl edip iyi ve kötü davranışların bilinebilmesi açısından peygamberliğin gerekliliğini belirtmiş, velîlerin kerametlerini tâbi oldukları peygamberlerin devam eden hissî mûcizeleri şeklinde değerlendirmiş, insanların istedikleri her fiili yapamayışlarını onların fiillerinin yaratıcısı olmadıklarına dair aklî bir delil saymış, şerrin yaratılmasını Allah’ın her şeyden müstağni bulunması hikmetiyle açıklamış, kaderi “her şeyi lâyıkıyla düzenlemek” diye tanımlamış, ilâhî fiilleri insanların fiillerine kıyas etmeyi isabetsiz bulmuş, kabirde Allah’ın cesette azap ve nimet algısını sağlayacak bir tür hayat yaratmasını aklen mümkün görmüş, günah işlemenin imandan çıkma sebebi olamayacağını söylemiş, imanı “Hz. Peygamber’i Allah’tan getirdiği vahiylerde tasdik etmek” şeklinde tarif etmiş, emir ve nehiylerde neshi amellerin imanın mahiyetine dahil olmadığının önemli bir delili saymış, dinî bilginin iman ve amel açısından önemine dikkat çekmiştir. Lâmişî, fıkıh usulü alanında Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Alâeddin es-Semerkandî ve Üsmendî gibi âlimlerle birlikte Mâtürîdî kelâmıyla uyumlu bir usul anlayışı inşa eden ekol içerisinde yer alır.

Eserleri. 1. et-Temhîd li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. Yazma nüshalarında Risâle fî uṣûli’d-dîn, ʿAḳāʾidü’l-Lâmişî gibi isimlerle de kaydedilen eserde kelâm konuları Mâtürîdiyye mezhebi çerçevesinde ele alınır (bk. bibl.). Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde (nr. 587, vr. 114-144) et-Temhîd maʿa şerḥihî fî mevâẓıʿi’t-tecrîd adıyla bir şerh mevcuttur (Şık, s. 48).

2. Kitâb fî Uṣûli’l-fıḳh. Fasıllar şeklinde düzenlenen eserde fıkıh terimlerinin tarifi, hakikat-mecaz, şer‘î hükümler, hüsün-kubuh, emir-nehiy, âm-hâs, illet, haber, icmâ, nesih, kıyas ve istishâb konuları Hanefî usûl-i fıkhı çerçevesinde incelenir. Hâlid b. Ali Hâmid el-Gannâm et-Temîmî, eseri Medine İslâm Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamış (1414), Abdülmecîd Türkî de ayrıca neşretmiştir (bk. bibl.).

3. Keşfü’l-elfâẓ. Dinî ve özellikle fıkhî bazı kavramların açıklandığı bir risâledir. Muhammed Hasan Mustafa Çelebi, bir nüshası İskenderiye Kütüphanesi’nde (nr. B1345, vr. 1^a-6^b) bulunan eseri Mecelletü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî adlı dergide yayımlamıştır (Mekke 1398, sy. 1, s. 245-267).

Kaynaklarda Lâmişî’ye nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: Fevâʾidü’l-ʿaḳāʾid, el-Îcâz fi’l-iʿtirâż ʿale’l-edilleti’ş-şerʿiyye, Meşriḳu’l-envâr fî Müşkili’l-âs̱âr, el-Muḳaddime fî refʿi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât, Buġye.

İsmail Şık, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Mahmud b. Zeyd el-Lamişî: Kelâm Anlayışı (2009) başlığıyla bir doktora tezi hazırlamış ve Hanefî-Mâturidî Geleneğin Usûlü’d-Din Anlayışı: Lâmişî Perspektifinde Kelam-Usûlü’l-Fıkh Diyaloğu adıyla yayımlamıştır (Ankara 2009).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 146-147 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.