MECMÛA-i EBÜZZİYÂ

Türk dergiciliğinin baskı ve içerik yönünden kalitesini yükselten ilk dergilerdendir. Ansiklopedist dönemin Mecmûa-i Fünûn’dan (1862) sonra ikinci önemli dergisi olup Ebüzziyâ Mehmed Tevfik tarafından 15 Ramazan 1297 - 2 Ramazan 1330 (21 Ağustos 1880 - 15 Ağustos 1912) tarihleri arasında 159 sayı çıkarılmıştır. Otuz iki yıllık yayım hayatı boyunca 20. sayısında bir yıl (yeni matbaasının kuruluş çalışmaları için, 20 Mayıs 1881 - 2 Haziran 1882), 36. sayıda bir buçuk yıl (24 Mart 1883 - 21 Ekim 1884), 48. sayıda bir buçuk yıl (1 Nisan 1885 - 31 Ağustos 1886), 53. sayıda dokuz buçuk yıl (sansür külfeti sebebiyle, 30 Ekim 1886 - 16 Mart 1896), 60. sayıda sekiz ay, 76. sayıda dört ay, 93. sayıda on bir yıl (Ebüzziyâ Tevfik’in Konya’ya sürülmesi sebebiyle, 1900-1911) olmak üzere neşir hayatına sekiz defa ara vermek zorunda kalmıştır.

Matbuatın siyaset konusunda yoğun bir baskı altında tutulduğu II. Abdülhamid döneminde Münif Paşa’nın ikinci defa Maarif nâzırlığına getirilmesinden de faydalanarak “fünun ve maarif”ten bahsedecek bir dergi çıkarma müracaatında bulunan Ebüzziyâ Mehmed Tevfik’e, derginin 1. sayısının ilk sayfasında metnini yayımladığı üzere asla politika ile uğraşmamak, ülkede kanunen tanınan dinlere ve umumi âdâba aykırı konulardan kaçınmak şartıyla izin verilmiştir.

Bir süre Mihran Matbaası’nda basılan dergide kapak çerçevesinin köşelerine, “Beşikten mezara kadar ilim öğreniniz” meâlindeki hadisin metni (اطلبوا العلم من المهد إلى اللحد) parça parça yerleştirilmiş, aralara ise İbn Sînâ, İbn Rüşd, İbn Hayyân, Ya‘kūb b. İshak el-Kindî, Meymûn-ı Vâsıtî, Gelenbevî ve Şinâsi’nin isimleri konulmuştur. Ayrıca kapak başlığının altında, “Mâsivâ şâibesinden dili tathîre çalış / Pertev-i hikmet ü irfân ile tenvîre alış” beyti bulunmaktadır. Derginin ilme bakışını tablolaştıran bu düzenleme içinde İslâm âlimlerinin son halkası olarak Şinâsi’nin adının yer alması dikkat çekicidir. 1. sayıda, yayım izin metninin hemen altında yer alan Ebüzziyâ Tevfik imzalı “Ashâb-ı Mütâlaaya” başlıklı yazıda derginin edebiyat, hikemiyat, inançlar, matematik, tabiat ilimleri, siyaset, sağlık, tarih, dil, sanayi, güzel sanatlar, icatlar, keşifler, tenkit gibi her türlü konudan belli kayıtlar çerçevesinde bahsedeceği belirtilir. Takvîm-i Ebüzziyâ’nın (1310/1893) arkasında çıkan bir reklam metninde ise yeni edebiyatın taraftarı ve Garp maarifini yayma vasıtası olarak tanıtılan dergide duyulmamış tarihî olaylar, yer ve gök bilimleriyle ilgili en yeni konular, seçme roman çevirileri, değişik milletlerden meşhur kişilerin biyografileri, edebî tenkit ve felsefî mülâhazaların yer aldığı, medeniyet dünyasındaki gelişmelerle dünya olaylarının takip edildiği belirtilir. Derginin amaçları arasında halkın mâlûmatını genişletmek, mârifetin yayılmasına vasıta olmak da vardır. Bunların yanında Ebüzziyâ Mehmed Tevfik’in ilk nüsha ile beraber II. Abdülhamid’e sunduğu bir arîzada (M. Kaya Bilgegil, Yakın Çağ Türk Kültür Tarihi Üzerine Araştırmalar II, Erzurum 1980, s. 182), bir süreden beri kilisenin emirlerinin bâtıllığına İslâm ahkâmından deliller bulmaya başlayan Almanya’daki hakikat arayıcılarını İslâm’a çekmek üzere dünyaca meşhur olan oradaki ulemâ kulüplerine birer ikişer nüsha göndermekten bahsedilir.

Telif, tercüme, derleme çok çeşitli yazıların yer aldığı derginin özellikle ilk döneminde imzalı yazı oldukça azdır. Bunlardan bazıları “Japon(ya)”, “Çatal”, “Eldiven”, “Şemsiye”, “Piyano”, “İntihar”, “Üzüm”, “Şarap”, “Kukla”, “Sabun”, “Kibritin Ellinci Sene-i İhtirâı”, “Karnaval” gibi başlıklar taşımakta ve her başlık birer ansiklopedi maddesi gibi ele alınarak okuyucu bilgilendirilmektedir. “Urûk-ı Beşerin Tarihi”, “Maârif-i İslâmiyye Akademi-Dârülulûm”, “Tâun Hakkında Ma‘lûmât-ı Tıbbiyye”, “Tıbâat-ı İslâmiyyeye Dair” gibi yazılar az da olsa makale havası taşımaktadır. “Gazete Lafzının Aslı”, “Alfabe”, “Bazı Lugatın Aslı” gibi yazıların ise kısmen etimolojik özellikleri bulunmaktadır.

Ebüzziyâ Mehmed Tevfik dergide dönemin önde gelen ediplerinden Nâmık Kemal, Süleyman Nazif, Sâdullah Paşa, Ahmed Midhat Efendi, Kemalpaşazâde Said’le olan mektuplaşmalarına, bunların tutuklanmaları ve siyasî hâtıralarını anlattığı yazılarına da yer vermiştir. İmzasız yazılardan çoğunun kendisine ait olduğu anlaşılan Ebüzziyâ’nın imzalı yazılarının daha çok ellili sayılardan itibaren yayımlananlarından bazıları “İmlâ Bahsi”, “Tarz-ı Tefrîş-i Büyût”, “Charles Dickens”, “Şinâsi ile Mülâkatım”, “Türklük ve Tatarlık Bahsi”, “Farmasonluk”, “Osmanlı Posta Pulları”, “Farmasonluk Hakkında Tetimme-i Îzâhat”, “Karbonar-Karbonarizm”, “Madam dö Lebedef - Gülnar Hanım’a Mektup”, “Rûznâme-i Hayâtımdan Bazı Sahâif”, “Âyan, Sadrazam, Hâlid Ziya Bey”, “Kahvehaneler”, “Cem‘-i Kur’ân”, “Mehmed Celâleddin Paşa’nın ‘Mir’ât-ı Hakîkat’i”, “Karaköy Köprüsü”, “Nasıl Yürüyeceğiz ve Şehremânetinin Faaliyeti”, “Sinn-i İzdivaç”, “Nisâiyyûn”, “Pâyitahtın Hâli”, “Linotip Mürettip Makinesi”, “Serbestî-i Kalem ile Serbestî-i Matbûât ve Bizdeki Tarz-ı Tatbiki” başlıklarını taşımaktadır.

Tanıtım ilânında yer alan, “Hariçten gönderilen âsârı kabul eylemez” ifadesinden yola çıkarak derginin yazı programını tesadüflere bırakmadığı söylenebilir. İlân edildiğine göre yazı kadrosu şöyledir: Gülnar Hanım (Madame de Lebédef), Von der Goltz Paşa, Âlî Bey, Sırrı Bey, Said Bey, Cevdet Paşazâde Sedad, İskenderzâde Reşad Paşa, Andriya Kupas Efendi, Tâlib Fâikîzâde Fehmi Efendi, Sâlih Zeki, Âlişanzâde İsmâil, İbrâhim Şâkir, Bursalı Mehmed Tâhir, Şefik, Tevfik Ziyâ, Ahmed Râsim, Mehmed Rüşdü, Necib Âsım, Cenab Şehâbeddin, Mustafa Âsım, Osman Sâmi, Haydar Zafer, Veli Râkım. Bunlardan başka dergide imzaları görünen diğer belli başlı edebiyatçılar Şinâsi, Ziyâ Paşa, Nâmık Kemal, Sâdullah ve Münif paşalar, Abdülhak Hâmid, Süleyman Nazif, İsmâil Safâ, Ali Kemal, Faik Âli, Rıza Tevfik, Abdullah Cevdet, Yunus Nadi ve Hüseyin Sîret.

Mecmûa-i Ebüzziyâ’da “Mecâlis-i Ruhbâniyye”, “Yine Islâh-ı Huruf Dâvâsı”, “İslâm’da Târîh-i Ulûm-i Riyâziyye” (Sâlih Zeki), “Cenab Şehâbeddin Bey’in ‘Yalan’ı” (Râmi) gibi imzalı imzasız yazılar ve Auguste Germain’den Haydar Zafer tarafından çevrilmiş “Aile” romanının tefrikası dikkati çeken yazılardandır. Nâmık Kemal, Jean-Jacques Rousseau, Büyük Frederik, Napolyon, Prens Bismark, biyografik bilgi ve eserlerinden örnek verilerek her fırsatta adlarından bahsedilen isimler olmuştur. Voltaire de zaman zaman eserlerinden parçalar çevrilen bir şahsiyettir. Ayrıca Emile Zola, Barbaros Hayreddin ve Sainte Beuve hakkında seri yazılar yayımlanmıştır. Girit meselesi, Şark meselesi, Asya müslümanları, Rumeli Türkleri, Boğazlar meselesi, Rusya ve İngiltere’nin Osmanlı topraklarındaki emelleri, siyonizm gibi siyasî nitelik taşıyan konular tarihî geçmişiyle beraber ele alınmış, matbuat sayfalarında yabancı ülkelerin basın tarihi ve hâlihazırdaki durumları hakkında etraflı bilgilere yer verilmiştir.

Dergiye estetik bir görünüm kazandırmanın maddî çıkar sağlamaktan önce geldiğini belirten Ebüzziyâ Tevfik, bu bakımdan bir eser olarak gördüğü Mecmûa-i Ebüzziyâ’da mevcut malzemenin en güzelini ve kalitelisini kullanmıştır. Kûfî yazıda üstat olan Ebüzziyâ derginin kapak kompozisyonunu bu hat ile kendisi hazırlamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 268-269 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.