MUHAMMED DÂVUD HAN

Nâdir Şah’ın üvey kardeşi Serdar Muhammed Azîz’in oğlu, Zâhir Şah’ın kuzeni ve kayınbiraderidir. Ülkesinde ve Fransa’da öğrenim gördükten sonra 1931’de orduya girerek 1947 yılına kadar çeşitli rütbelerde hizmet etti ve valilik yaptı. 1947’de savunma ve 1949-1950 yıllarında içişleri bakanı olarak hükümette yer aldı. 1953’te başbakanlığa getirildi ve bu görevde on yıl kaldı. Başbakanlığı sırasında kabul ettirdiği ilk beş yıllık kalkınma planıyla (1956-1961) alt yapı hizmetlerine ve sosyal modernleşme üzerine eğildi; özellikle kadınların özgürlük hareketlerini destekledi ve peçe-çarşafın kaldırılmasına ön ayak oldu. Orduya büyük önem vererek zorunlu askerlik uygulamasını başlattı. Bu arada İslâmî düşünceyi baskı altına alırken Marksist partilere özgürlük tanıdı. Ancak bir süre sonra izlediği sıkı ekonomik politikalar neticesinde baş gösteren sosyal çalkantıları bastırmak için muhalefete karşı sert tedbirler uygulama ve hürriyetleri kısıtlama yoluna gitti. Dış politikada tarafsızlık göstermesine rağmen Pakistan’daki Peştunlar’ın yaşadığı Kuzeybatı Serhad eyaleti (Peştunistan) topraklarının Afganistan’a ait olduğunu iddia etmesi yüzünden bu ülke ile aralarında anlaşmazlık çıktı. Takip ettiği aktif politika sonucu Peştun milliyetçiliğinin Afgan milliyetçiliği olarak algılanmasını sağladığı gibi Peştunistan meselesini de Afganistan’ın milletlerarası meselesi haline getirip bu konuda Pakistan’ı destekleyen İngiltere ve Amerika’ya karşı Hindistan ve Sovyetler Birliği ile iş birliğine yöneldi. 1954-1961 arasında Sovyetler Birliği ile askerî ağırlıklı birçok antlaşma imzaladı. Muhammed Dâvud Han’ın on yıllık başbakanlığı, Afgan Devleti’nin gelişmesi ve ülkedeki dinî ve etnik topluluklarla münasebetleri açısından bir dönüm noktası teşkil eder.

Peştunistan meselesi yüzünden Pakistan’la ilişkilerin iyice bozulup sınırın kapatılması Afganistan ekonomisi üzerinde çok kötü bir etki yaptı. Bunun yanında Dâvud Han’ın, uygulamaya koyduğu ikinci beş yıllık kalkınma planı ile (1963-1967) ülkedeki Sovyet nüfuzunun gittikçe artmasına yol açması halkın tepkisini çekti, buna bağlı olarak Zâhir Şah onu başbakanlıktan azletti. Ancak Dâvud Han’ın iktidardan uzak kaldığı 1963-1973 yılları arasında yaşanan ekonomik ve siyasî istikrarsızlık, 1971-1972’de meydana gelen büyük kuraklık ve geleneksel kabile yapısının doğurduğu rekabet Afganistan’ı kaosa götürdü ve kişi başına düşen millî gelir itibariyle dünyanın en fakir on ülkesinden biri haline getirdi. Bunun üzerine Dâvud Han 17 Temmuz 1973’te, orduda etkinlik kazanmış Rus uzmanları ve Marksist subayların desteğiyle bir darbe yaparak tekrar yönetime hâkim oldu. Bu sırada İtalya’da bulunan Zâhir Şah’ın ülkeye dönmesine izin verilmedi; 1964 anayasası yürürlükten kaldırılıp cumhuriyet ilân edildi. 1975’te yeni bir ekonomik program başlatan Dâvud Han, İran ve Körfez ülkeleriyle ticarî ilişkilerini geliştirdi, Pakistan ile arasını düzeltti. Ancak bu arada muhalefet hareketlerini bastırıp pek çok kişiyi tutuklatarak diktatörlüğe yöneldi. 1977’de tek partili başkanlık sistemine geçti ve kendisini altı yıl için devlet başkanı seçtirdi. Bundan sonra bir taraftan Sovyetler’e karşı yavaş yavaş mesafeli davranmaya, bir taraftan da Batı dünyasına ve İslâm ülkelerine yakınlaşmaya başladı; ilk olarak İran, Mısır, Pakistan ve Suudi Arabistan’ı ziyaret etti. Fakat Sovyetler’le ilişkilerin geliştiği günlerde orduda sayıları artan Marksist subaylar kendisine karşı cephe aldı. Nihayet 27 Nisan 1978’de Afganistan Komünist Partisi’yle ortak hareket ederek kumandaları altındaki askerlerle başkanlık sarayını ele geçirip Dâvud Han’ı aile üyeleri ve yakın çalışma arkadaşlarıyla birlikte öldürdüler.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 514-515 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.