SCHILTBERGER, Hans Johannes

Münih yakınlarında bir köyde (Hollers) muhtemelen 1380’de doğdu. Soylu bir aileye mensup olduğu bilinmekle birlikte hayatının ilk yılları hakkında bilgi yoktur. Kendi beyanına göre Macar Kralı Sigismund idaresinde Türkler’e karşı hazırlanan Haçlı ordusuna, tâbi olduğu feodal efendisi Leinhardt (Leonhard) R(e)ichartinger’in hizmetinde katıldı ve Niğbolu Savaşı’nda (25 Eylül 1396) Türkler’e esir düştü. Haçlı ordusunun yoğun katliamlarına tepki olarak idam edilecek savaş esirleri arasında yer aldı. Ancak cellâdın önüne geldiği sırada bağışlandı. Yine kendi ifadesine göre Yıldırım Bayezid’in, adını vermediği oğlu merhamet göstererek yirmi yaşından küçük olanların idamını önlemiş, o da on altı yaşında olduğu için öldürülmekten kurtulmuştur. Daha sonra Mısır’a Memlük Sultanı Berkuk’a gönderilecek esirlere dahil edildi. Ancak ayağındaki yaralardan ötürü diğer esirlerle birlikte Gelibolu üzerinden Bursa’ya getirildi. Böylece Yıldırım Bayezid’in yanında altı yıl kaldı. Kendi belirtmemiş olmakla beraber zâhiren de olsa Müslümanlığa geçtiği ve bir müslüman ismi aldığı, padişahın yakın askerleri içinde bulunduğu tahmin edilmektedir.

Schiltberger, Mısır Sultanı Berkuk’un ölümüyle yerine geçen el-Melikü’n-Nâsır Ferec’e (metinde yanlışlıkla Yûsuf) yardım için gönderilen askerler arasında yer aldı. Ardından Ankara Savaşı’na katıldı ve Yıldırım Bayezid ile birlikte Timur’a esir düştü. Üç yıl sonra Timur ölünce (17 Şubat 1405) efendi değiştirdi. Timur’un halefleri ve Kırım hanının elinde kalarak burada yirmi altı yıl daha geçirdi. Önce Timur’un oğlu Şâhruh’un payına düştü. Timur’un küçük oğlu olup Tebriz’i elinde tutan Mîrân Şah, Karakoyunlu Hükümdarı Kara Yûsuf’un saldırısına uğrayınca kardeşi Şâhruh’tan yardım istemişti. Schiltberger gönderilen kuvvetler arasında yer almış ve daha sonra Mîrân Şah’ın yanında bırakılan birliklere dahil olarak Tebriz’de kalmıştı. Schiltberger, Mîrân Şah’ın Yûsuf’un ikinci saldırısında esir düşmesi ve idamı üzerine (1408) oğlu Ebûbekir’in payına düştü ve bunun yanında dört yıl kaldı. Ebûbekir’in sarayında Çekre adında ülkesinin tahtı üzerinde hak iddia eden Altın Orda prenslerinden biri bulunmaktaydı. Schiltberger, Cengiz soyundan olmadığı için bizzat kendi tahta çıkamayan, ancak istediğini hükümdar yapabilecek güçte olan Edigü’nün daveti üzerine ülkesine dönmeye karar veren Çekre’nin maiyetine verilen askerlere katıldı. Çekre ile birlikte Sibirya’da sürdürülen bir sefere iştirak etti. Esaret altında dolaştığı son ülke olan Kırım’dan yıllar sonra bir yolunu bularak kaçmayı başardı ve otuz iki yıl süren bir esaretin ardından Kafkasya, Batum, İstanbul yoluyla Tuna üzerinden ülkesine döndü (1424); burada hâtıratlarını kaleme aldı. Bundan sonraki hayatı ve ailesi hakkında bilgi vermeyen Schiltberger 1440’ta öldü.

Onun dört yazma nüshası bulunan hâtıratı yaygın bir ilgi görmüş, matbaanın icadının ilk devresine isabet eden erken tarihlerde pek çok defa basılmıştır. İlk baskısının 1460’ta Augusburg’da veya 1473’te Ulm’da olduğuna dair iki görüş mevcuttur. Eser 1476, 1477, 1478, 1549 (iki baskı), 1553, 1554, 1560 ve 1565’te olmak üzere birçok defa daha basılmıştır. Bunda o sıralarda özellikle Almanya’da hüküm sürmekte olan Türk tehdidi ve korkusunun, Türk dünyasına duyulan merakın önemli bir etken olduğu açıktır. Eser 1859’da ve 1885’te tekrar yayımlanmıştır. Bütün bu basımlar yazarın özgün eski Almanca diliyle yapılmıştır. Günümüz Almanca’sına aktarılarak yapılan modern yayımı Ulrich Schlemmer tarafından gerçekleştirilmiştir (Als Sklave im Osmanischen Reich und bei den Tataren: 1394-1427, Stuttgart 1983).

Hakkı Muhlis tarafından eserin dörtte biri Türkçe’ye çevrilmişse de yayımlanmamıştır (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Tarih, nr. 2802/281). Tam Türkçe tercümesini Turgut Akpınar yapmış (bk. bibl.), ancak ilmî bir edisyon meydana getirilememiştir. Schiltberger’in yer ve şahıs isimlerinin yazılışıyla ilgili problemleri yapılan neşirlerde büyük ölçüde halledilmiştir. Özellikle eserin 1879’da gerçekleştirilen İngilizce edisyonu bu anlamda çok faydalıdır. Türkçe çeviride de bazı aksaklıklar ve tercüme zafiyetleri görülmektedir. Almanya’da genelde Marco Polo ile eş değerde tutulmak ve Avrupa’ya Sibirya ismini getiren ilk kişi olarak takdim edilmek istenmesi abartılıdır. Aynı şekilde “büyük bir Türkolog” veya “Türkoloji’nin temellerini atan kişi” diye nitelenmesinin bir dayanağı yoktur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 228 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.