SÛSÎ, Muhammed Muhtâr

1318 Saferinde (Haziran 1900) Fas’ın güneybatısındaki Sûs bölgesinde Tiznît şehrinin 80 km. doğusundaki İlğ (İliğ) köyünde doğdu. Oğlu Abdülvâfî el-Muhtâr’dan başka birçok kaynakta yer alan bu doğum tarihine karşılık verilen 1317 (Ömer Efâ, XV, 5185) ve 1319 (Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîl, I, 32; Muhammed b. Abbas el-Kabbâc, II, 61; Muhammed b. Tâvît, III, 977) yılları yanlış olmalıdır. İlk eğitimini babasının köydeki Derkāviyye Zâviyesi’nde ve annesi Rukıyye bint Muhammed el-Arabî’nin yanında aldı, yazıyı ve Kur’an okumayı öğrendi, daha sonra gittiği medreselerde hıfzını tamamladı. On yaşında iken babasının vefatı üzerine zâviyenin meşihatını üstlenen ağabeyi Muhammed el-Halîfe’nin himayesinde yetişti. 1911-1913 yıllarında doğum yeri ve Bûnu‘mân köyündeki medreselerde öğrenim gördü, ardından Tânkert Medresesi’nde Tâhir b. Muhammed el-İfrânî’nin derslerine devam etti (1914-1918), Merakeş’in doğusunda Benî Sibâ‘ kabilesindeki Sâidât Medresesi’nde bir yıl kaldı. 1919 Ekiminde beş yıl okuyacağı Merakeş’teki Bin Yûsuf Medresesi’ne girdi; burada iken Selefî âlimi Ebû Şuayb ed-Dükkâlî’nin etkisiyle, içinde bulunduğu katı tasavvufî düşünceden Selefî ıslah fikrine doğru bir değişim yaşadı. Bunun üzerine Fas’taki Câmiatü’l-Karaviyyîn’e kaydolarak dört yıl öğrenim gördü (1924-1928), Selefî düşüncesi daha da gelişti. Buradaki hocaları arasında Ahmed b. Me’mûn el-Belgaysî, Muhammed b. Abdülmelik er-Resmûkî, Muhammed el-Haccûcî, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Muhammed b. Arabî el-Alevî, Abdüsselâm b. Abdullah el-Fâsî, Muhammed b. Tayyib el-Bedrâvî anılır. Bu sırada siyasî faaliyetlere de katıldı. Başkanlığını kendisinin üstlendiği Cem‘iyyetü’l-hamâse’yi kurdu ve ülkenin bağımsızlığı amacıyla çalışan gizli gruplar içinde yer aldı. Fas’ta vatan severlerin bir araya gelerek Nâsıriyye Zâviyesi’nde teşkil ettikleri modern medresede fahrî olarak ders verdi. Bu medrese öğrencilerinden siyasî faaliyetlere katılanlara baskı uygulanması ve müdürün sürgüne gönderilmesi üzerine Haziran 1928’de Rabat’a gitti. Rabat’ta Ebû Şuayb ed-Dükkâlî, Muhammed Medenî b. Hüsnî ve Muhammed es-Sâyih er-Rabâtî gibi âlimlerin derslerini izledi. Aralarında Muhammed b. Abbas el-Kabbâc, Muhammed b. Ebû Bekir et-Tıtvânî, Ebû Bekir Bennânî, Abdullah b. Abbas el-Cirârî, Abdurrahman ed-Dükkâlî gibi şahsiyetlerin bulunduğu geniş bir aydın çevresiyle tanışma imkânı buldu. İcâzet aldığı âlimler arasında Abbas b. İbrâhim es-Simlâlî, Muhammed b. Ahmed el-Alevî, Abdurrahman b. Zeydân el-Alevî, Muhammed Tâhir b. Âşûr ve Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî vardır.

Sûsî, çeşitli ilim çevreleriyle tanıştığı ve birçok meşhur şahsiyetten faydalandığı uzun tahsil döneminin ardından Haziran 1929’da Merakeş’e giderek birçok medresede ders verdi. Dükkâle kapısında babasının kurduğu Derkāviyye Zâviyesi’ne yerleşti, burada yeni bir medrese teşkil edip edindiği ıslah fikri çerçevesinde talebe yetiştirmeye çalıştı. Kısa zamanda ülkenin çeşitli bölgelerinden gelen öğrencilerinin sayısı yüzleri buldu. Şehirde öğretim faaliyeti yanında vaaz ve irşadla meşgul oldu, sosyal ve siyasal etkinlikler içinde yer aldı. Kral V. Muhammed’in de katıldığı bir hayır cemiyeti yanında siyasî faaliyet gösteren bir cemiyet kurdu. 1935’te Bin Yûsuf Medresesi’nde müderrislik yapmaya başladı. Bu faaliyetleri sebebiyle Fransız sömürge yönetimi tarafından Mart 1937’de doğum yeri olan İliğ’e sürgüne gönderildi, sıkı bir denetim altında tutuldu ve yakınları dışında kimseyle görüştürülmedi. Sadece telifle uğraşabildiği beş yıllık bu dönemden sonra Sûs bölgesinde dolaşmasına izin verildi. 1943’te bölge dışına çıkmasına da izin verilince Agādîr, Suveyre, Merakeş, Rabat ve Fas’a seyahatler yaparak tekrar İliğ’e döndü. Dört yıl süren bu dönemde bölgedeki kütüphanelerde yazacağı eserlere malzeme topladı. 1945’te sürgün kararı kaldırılınca ailesiyle birlikte Merakeş’e döndü ve eski çalışmalarına devam etti. Burada 1929-1937 ve 1946-1951 yılları arasında Muhammed b. Abdullah er-Rûdânî, Abdülkādir Hasan, Saîd et-Tenânî, Ali b. Muallim, Muhammed ed-Dükkâlî ve Ahmed Şevkī el-Merrâküşî gibi aynı zamanda mücadele adamı olan birçok âlim yetiştirdi. Kral V. Muhammed tarafından 1946’da hac kafilesiyle Haremeyn’e, 1948’de Haremeyn Kongresi’ne katılmak üzere Tunus’a gönderilen resmî elçilik heyetleri içinde yer aldı. 1951’de Dârülbeyzâ’ya (Kazablanka) yerleşti. Bu şehirde de irşad ve öğretim etkinliklerini sürdürdü. Bütün ülkede giderek yayılan bağımsızlık hareketleri çerçevesinde siyasî faaliyetlere hız verdi. Fakat Aralık 1952’de katıldığı sömürge yönetimi karşıtı gösteriler esnasında elliye yakın arkadaşıyla birlikte tutuklanarak Tâfîlât bölgesinde Tincdâd’a ve daha sonra Ağbâlû Nekerdûs’a sürüldü. Temmuz 1954’e kadar devam eden bu sürgün sırasında baskı ve işkence gördü. Sömürge yönetimi Kral V. Muhammed’i de 1953’te Madagaskar’a sürgüne gönderip yerine Muhammed b. Arafe’yi tahta geçirince Sûsî ona biatı reddederek eski krala bağlı kaldı. V. Muhammed’in 1955’te tekrar tahta çıkmasından ve kazanılan bağımsızlıktan sonra kurulan ilk hükümette Vakıflar bakanı oldu. İkinci hükümette ise başbakana bağlı bakanlardan farklı olarak kralın özel danışmanlık heyeti şeklinde teşkil ettiği üç kişilik Meclisü’t-tâc’da Muhammed b. Arabî el-Alevî ve Hasan el-Yûsî ile birlikte kraliyet bakanı (vezîrü’t-tâc) olarak görevlendirildi, vefatına kadar aynı görevde kaldı. Bu sırada kraliyet sarayları şer‘î kadılığı görevini de üstlendi. Bununla birlikte ilmî ve kültürel etkinliklerden geri kalmadı, eserlerinin telifiyle uğraştı, ölümüne kadar büyük-küçük otuz beş kadar eseri neşredildi. 1961’de Bağdat’ta düzenlenen İslâm Konferansı’na katılan Fas heyetine başkanlık yaptı, bu arada hac farîzasını eda etti. 17 Kasım 1963 tarihinde Rabat’ta vefat etti ve Şühedâ Kabristanı’na defnedildi.

Muhammed Halîl, 1984’te Rabat V. Muhammed Üniversitesi’nde Muhtâr es-Sûsî üzerine hazırladığı yüksek lisans tezini Muḥammed el-Muḫtâr es-Sûsî: Dirâse li-şaḫṣiyyetihî ve şiʿrih adıyla neşretmiştir (Dârülbeyzâ 1985). Abdülkebîr Fevzî, Charles de Gaulle Üniversitesi’nde L’enseignement et l’éducation dans l’oeuvre de Mohamed al-Mokhtar al-Soussi région du Souss (XX^ème siècle) (2003), Mevlây Hasan es-Sekrâtî, Paul Valéry Üniversitesi’nde L’historien Mohamed Al-Mokhtar Soussi (1987) ve Agādîr İbn Zühr Üniversitesi’nde Muḥammed el-Muḫtâr es-Sûsî (1900-1963): Biyûgrâfyâ s̱eḳāfiyye (2004) adıyla doktora tezleri hazırlamışlardır. Hayatı, şahsiyeti ve eserleri üzerine çok sayıda makale yazılan Sûsî hakkında Mağrib Yazarlar Birliği ve Agādîr Belediyesi tarafından düzenlenen sempozyumun (21-23 Aralık 1984) bildirileri (el-Muḫtâr es-Sûsî: eẕ-Ẕâkiretü’l-müsteʿâde, Dârülbeyzâ 1984) yanında çeşitli vesilelerle düzenlenen birçok sempozyumun tebliğleri de kitap halinde basılmıştır.

Eserleri. 1. el-Maʿsûl. Ansiklopedik nitelikte bir eser olup müellifin memleketi İliğ başta olmak üzere Sûs bölgesindeki medrese ve zâviyelerde yetişmiş kişiler, hocaları, talebeleri ve arkadaşlarının geniş biyografilerini içeren, bölgenin siyasî tarihini, ilim, kültür, edebiyat ve sosyal hayat bakımından birikimini yansıtan önemli bir çalışmadır (I-XX, Dârülbeyzâ 1960-1963).

2. Sûsü’l-ʿâlime. el-Maʿsûl’ün mukaddimesi mahiyetindeki bu eserde bölgede bulunan medreseler, burada okutulan dersler ve kitaplar, tanınmış ulemâ aileleri ve fertleri hakkında bilgi verilir (Muhammediye 1380/1960; Dârülbeyzâ 1404/1984).

3. et-Tiryâḳu’l-müdâvî fî aḫbâri (tercemeti)’ş-Şeyḫ el-Ḥâc ʿAlî es-Sûsî ed-Derḳāvî. Babası ve hocalarına dairdir (Tıtvân 1380/1960; Rabat 2009).

4. Münyetü’l-müteṭallıʿîn ilâ men fi’z-zâviyeti’l-İlġiyye mine’l-fuḳarâʾi’l-münḳaṭıʿîn. Müellif bu eserde, babasından İliğ’deki zâviyesinde tasavvuf eğitimi almış 170 civarında müridi hakkında bilgi vermiştir (Tıtvân 1961).

5. Aṣfe’l-mevârid fî tehẕîbi’r-Riḥleti’l-Ḥicâziyye li’ş-Şeyḫ el-vâlid. Babasının 1888 yılında gerçekleştirdiği hac yolculuğunun anlatıldığı 2000 beyitlik bir manzumedir (Dârülbeyzâ 1381/1961).

6. Ḫılâle Cezûle. Eserde, Sûsî’nin ilk sürgünü sırasında memleketindeki gözlemlerine ve Sûs bölgesinde yaptığı dört seyahatin hâtıralarına yer verilmiştir (I-IV, Tıtvân 1961-1963).

7. Min efvâhi’r-ricâl. Yine ilk sürgünü sırasında babası, müridleri, memleketinin ileri gelenleri, fakihleri ve sûfîleri hakkında başkalarından duyduklarını, ayrıca diğer bazı olaylar ve âdetlerle ilgili bilgileri derlediği on ciltlik bir eserdir. Başlangıçta el-Fetḥu’l-ḳuddûsî fîmâ yeteʿallaḳ bi’ş-Şeyḫ Sîdî el-Ḥâc ʿAlî es-Sûsî adını verdiği eseri daha sonra yukarıdaki şekilde adlandırıp yayımlamıştır (Tıtvân 1962, ilk üç cilt).

8. el-İlġiyyât. Bu eser de hâtırat türünde olup ilk sürgünü sırasında memleketi İliğ’deki müşahedelerini içerir (I-III, Dârülbeyzâ 1382/1962, son ciltte kendi hayatına dair bilgilerin yer aldığı ʿAlâ Ḳımmeti’l-erbaʿîn adlı eseri de vardır).

9. Îlîġ ḳadîmen ve ḥadîs̱en. Müellifin memleketi İliğ ile aynı bölgede bulunan ve Alevî şeriflerinden Ebû Hassûn Ali b. Muhammed es-Sûsî es-Simlâlî’nin bir ara kurduğu bağımsız idareye merkez yaptığı Îlîğ adlı yerin tarihi hakkında olup Sûs’ta yetişen bazı âlimleri ve ailelerini tanıtmıştır (nşr. Muhammed b. Abdullah er-Rûdânî, Rabat 1386/1966).

10. Muʿteḳalü’ṣ-ṣaḥrâʾ. Müellifin ikinci sürgünüyle ilgili hâtıralarına dair eserin ilk cildi kendi müşahedelerini, II. cildi Agbâlû’da birlikte kaldığı kırk kadar arkadaşının bizzat kendilerinden dinleyerek yazdığı biyografilerini içerir (I, Rabat 1982; II, nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1432/2011).

11. Ḥavle mâʾideti’l-ġıẕâ. Eserde Merakeş’te sık sık misafiri olduğu İdris Paşa’dan naklen Fas sultanları Mevlây Hasan, Abdülazîz ve Abdülhafîz dönemlerine ait olaylar anlatılır (Rabat 1983; Fr. trc. Alain Roussillon, Autour d’une table d’hôte, Rabat 2002).

12. Ẕikreyât. Bazı arkadaş ve dostlarının mektup ve şiirlerinden derlenmiştir (Rabat 1984).

13. Ṭâḳatü reyḥân min Ravżati’l-efnân. Müellif, Muhammed b. Ahmed el-Îkrârî’nin Sûs’un Mevlây Abdülazîz ve Abdülhafîz devirlerine ait tarihine, kabile reisleri ve ulemânın kısa biyografilerine dair Ravżatü’l-efnân adlı eserini istinsaha vakit bulamadığı için bu kitabında özetlediğini kaydeder (Rabat 1984).

14. Medârisü Sûsi el-ʿatîḳa: Niẓâmühâ-esâtiẕetühâ (nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Tanca 1407/1987).

15. Ricâlâtü’l-ʿilmi’l-ʿArabî fî Sûs mine’l-ḳarni’l-ḫâmis el-hicrî ilâ münteṣıfi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer. 1800 civarında âlim ve sûfînin kısa biyografilerini içerir (Tanca 1989).

16. el-Mecmûʿatü’l-fıḳhiyye fi’l-fetâva’s-Sûsiyye. Eserde Sûs bölgesi âlimlerinin XI. (XVII.) yüzyıldan beri verdikleri çok sayıda fetva derlenmiştir (nşr. Abdullah ed-Derkāvî, Dârülbeyzâ 1416/1995).

17. Müterriʿâti’l-küʾûs fî âs̱âri ṭâʾifetin min üdebâʾi Sûs. Eser yazmış 100 kadar eski ve yeni Sûslu edip hakkında bilgilerin verildiği kitap, Ahmed es-Saîdî tarafından Tıtvân Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (2009).

18. Dîvânü’ş-Şeyḫ el-İlġī. Babasının şiirlerini, babası hakkında yazılan methiye ve mersiyelerle tarikatıyla ilgili söylenenleri ihtiva eden eser Min Efvâhi’r-ricâl adlı eserin eki mahiyetindedir (nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1433/2012). Sûsî babasının bazı şiir ve risâlelerini de en-Nûrü’l-mebġī fî resâʾil ve eşʿâri’ş-Şeyḫ el-İlġī adıyla derlemiştir (nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Dârülbeyzâ 1989).

19. Mine’l-Ḥamrâʾ ilâ İlġ (Îliġ). 1935’te Merakeş’ten memleketine yaptığı yolculukla ilgili hâtıraları yanında Suveyre, Hâha, İdâvetnân ve Agādîr’e dair tarihî mâlûmatı içeren bir eserdir. Yazma nüshasını Mustafa Abdüsselâm el-Mehmâh inceleme konusu yapmış (“Meẓâhirü’t-teġayyüri’l-ictimâʿî bi’l-Maġrib min ḫilâli maḫtûti riḥleti Mine’l-Ḥamrâ ilâ İlġ li’l-merḥûm Muḥammed el-Muḫtâr es-Sûsî”, el-İḥyâʾ, IV/2 [Rabat 1985], s. 165-189; V/1 [1985], s. 161-175), müellifin yeğeni Abdullah ed-Derkāvî daha sonra eseri neşretmiştir (et-Târîḫ ve’l-fıḳh içinde, Dârülbeyzâ 2002, s. 269-313).

Basılmış diğer eserleri: es-Sîretü’ẕ-ẕâtiyye li’l-ʿallâme Raḍıyyillâh Muḥammed el-Muḫtâr es-Sûsî: Mücreyâtü aṭvâri ḥayâtih (haz. ve nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1430/2009); Meşyeḫatü’l-İlġiyyîn mine’l-ḥaḍariyyîn ev Terâcimü esâtiẕetî el-ḥaḍariyyîn: Merrâküş-Fâs-er-Rabâṭ (nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1431/2010); er-Rüʾesâʾü’s-Sûsiyyûn fi’l-ʿuhûdi’l-aḫîre: min evâḫiri’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ilâ evâsıṭi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicriyyeyn (nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1431/2010); Nehḍatü Cezûle el-ʿilmiyye ve’d-dîniyye fi’l-yevm ev Medârisü Sûs ve’l-ʿulemâʾü’lleẕîne deresû fîhâ (nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1433/2012); es-Serîdetü’l-münâġiye li’l-ʿAsîde: es-Serîde fî şerḥi Ḳaṣîdeti’l-ʿAsîde (kendi yazdığı yetmiş dört beyitlik kasidenin şerhidir, nşr. Abdülvâfî el-Muhtâr es-Sûsî, Rabat 1434/2013); er-Risâletân: el-Bûnuʿmâniyye ve’ş-Şevḳıyye (Ḫilâle Cezûle adlı eserinde kaydettiği ilk seyahatinden sonra buna ek niteliğinde Hasan el-Bûnu‘mânî ve Ahmed Şevkī el-Merrâküşî’ye gönderdiği hacimli iki mektubu içerir, Tıtvân, ts.); Ḥâşiye ʿale’l-Keşşâf li’z-Zemaḫşerî (Taḳyîdât ʿalâ Şerḥi’l-Keşşâf) (bir nüshası Târûdânt’ta Cem‘iyyetü Ulemâi Sûs Kütüphanesi’ndedir [nr. 98]).

Sûsî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Edvârü Sûs et-târîḫiyye (Sûs şehrinin son yüzyıllarıyla ilgilidir), eṣ-Ṣâliḥûn el-müteberrek bihim fî Sûs (altmış civarında sûfî hakkında bilgi içerir), Tevfîḳu’r-raḥmân ilâ mürâcaʿati’l-Ḳurʾân (Sûs’ta Kur’an öğretimi ve Kur’an hıfzıyla ilgilidir), Mevâḳıf muḥaccile (müellifin ikinci sürgünü hakkındadır), Ḥayâtü’ş-Şeyḫ Sîdî el-Ḥâc ʿAlî (babasının biyografisidir), İtḥâfü’n-nebîh bi-baʿżı (İrşâdü’ş-şebîh ilâ baʿzi) meʾâs̱iri Sîdî Aḥmed el-Faḳīh (Sûfî Ebü’l-Abbas Ahmed es-Sûsî’ye dairdir), Vaṣfü’l-ġaṭrîs (Mehdî en-Nâsırî’nin Tâfîlât’taki direnişçilerle ilgili eserinin muhtasarıdır), Cevfü’l-ferâ (tarihî muhtevaya sahip risâleler ve şiirleri içeren edebî bir derlemedir), Naḍâʾidü’d-dîbâc fi’l-mürâselât beyne’l-Muḫtâr ve’l-Ḳabbâc (arkadaşı Muhammed b. Abbas el-Kabbâc ile birbirlerine yazdıkları edebî mektupları içerir), Ems̱âlü’ş-Şelḥiyyîn ve ḥikemühüm (manzum ve mensur 1051 meseli ihtiva eder).

Sûsî ayrıca, el-Maʿsûl adlı eserinin kaynaklarından olup müellifinin adı bilinmeyen Vefeyâtü’r-Resmûkî adlı eseri neşretmiştir (1988). Sûsî’nin oğlu Abdülvâfî el-Muhtâr, Delîlü maḫṭûṭât ve müʾellefâti’l-merḥûm el-ʿallâme Muḥammed el-Muḫtâr es-Sûsî adıyla bir çalışma yapmıştır (Rabat 1988).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 531-533 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.