MUHAMMED YÛSUF MÛSÂ

Şarkıye vilâyetindeki Zekāzîk şehrinde doğdu. Doğduğu yıl vefat eden babası bir süre Ezher’de tahsil gördükten sonra ziraatla uğraşmıştı. Anne tarafından dedesi Hüseyin Vâlî el-Kebîr Ezher’de hocalık, dayısı Hüseyin el-Vâlî Ezher Yüksek Meclisi’nde genel sekreterlik yapmış, diğer dayıları Hâmid ile İbrâhim el-Vâlî Ezher’de ve Dârülulûm’da okuduktan sonra ilki tıp tahsili yaparak tanınmış bir doktor olmuş, ikincisi Dârülulûm’da müderrislik ve Maarif Bakanlığı’nda müfettişlik görevlerinde bulunmuştur. Muhammed Yûsuf’un çiftçi olmasını isteyen amcasına rağmen annesi öğrenim görmesi için onu köyün küttâbına yazdırıp hıfzını tamamlattı ve 1912’de Ezher’e gönderdi. Ezher’den âlimiyye diplomasıyla mezun olunca (1925) Zekāzîk’teki Ezher’e bağlı el-Ma‘hedü’d-dînî’ye müderris tayin edildi. Burada üç yıl çalıştıysa da gözlerindeki rahatsızlık yüzünden görevinden ayrılmak zorunda kaldı; bu arada Fransızca öğrendi ve hukuk tahsil etti. Bir süre avukatlık yaptıktan sonra 1936’da tekrar Ezher’in dinî enstitülerinde hocalığa döndü. 1937’de Külliyyetü usûli’d-dîn’de felsefe ve ahlâk dersleri okutmaya başladı, kendine özgü açılımcı ve eleştirel bir metot izledi. Çeşitli dergi ve gazetelerde Ezher’de eğitim reformu yapılmasını teklif eden yazılar kaleme aldı. 1938’de Ezher tarafından Paris Üniversitesi’nde doktora için Fransa’ya gönderildi. Louis Massignon’un yönetiminde çalışmaya başladı, ancak II. Dünya Savaşı arefesindeki şartlar yüzünden ülkesine dönmek zorunda kaldı. I. Fuâd Üniversitesi (daha sonra Kahire Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’nde hoca olan Mustafa Abdürrâzık’ın yanında çalışmasını sürdürdü. II. Dünya Savaşı’nın ardından bu defa Ezher’den burssuz olarak izin alıp tekrar Paris’e gitti ve üç yıllık bir çalışmadan sonra Sorbonne Üniversitesi’nde L’attitude d’Ibn Rochd à l’égard de la philosophie et de la religion adlı tezle Ezher’den gelip burada devlet doktorası pâyesini alan ikinci kişi oldu (1948). Ondan bir yıl önce Ezher’den Muhammed Abdullah Dirâz Sorbonne’dan doktora pâyesi elde etmişti. Muhammed Yûsuf’un ikinci tezi de La perspective philosophique du Coran adını taşır. Paris’te talebeliği sırasında L. Massignon’un teklifi üzerine Kahire’deki Mısır Dil Kurumu’nun bilimsel sözlüklerle ilgili komisyonlarından metafizik (daha sonra felsefe) komisyonuna üye seçildi, dönüşünden sonra da hayatı boyunca bu komisyonda görev yaptı. Doktorasının ardından iki ay kadar İspanya ve Kuzey Afrika İslâm ülkelerinde ilmî araştırmalarda bulundu, nâdir yazmalar üzerinde çalışmalar yaptı. Daha sonra Ezher’de Külliyyetü usûli’d-dîn’deki görevine döndü. Ezher’in geliştirilmesi, özellikle orta öğretim alanında Ezher’le diğer eğitim kurumlarında ortak bir programın uygulanması konusunda Ezher şeyhleriyle arasında görüş ayrılıkları ortaya çıktı. el-Ehrâm gazetesinde Ezher’in öğretim siyasetine dair kaleme aldığı yazıdan dolayı ihtilâf daha da derinleşti. Bunun üzerine Ezher’deki görevinden ayrılarak I. Fuâd Üniversitesi Hukuk Fakültesi İslâm Hukuku Bölümü’nde yardımcı profesör olarak çalışmaya başladı. 1954’te Paris Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde felsefe ihtisası yaptı. 1955’te profesör olarak Aynişems Üniversitesi Hukuk Fakültesi Şeriat Bölümü başkanlığına tayin edildi ve 1959’da emekliye ayrılıncaya kadar bu görevde kaldı. Kendisinden ders alanlar arasında Muhammed el-Gazzâlî, Ali Mustafa el-Mısrâtî, Muavvaz Avaz İbrâhim, Mennâ Halîl el-Kattân, Fazl Hasan Abbas, Abdullah b. Mahfûz el-Haddâd gibi âlimler sayılır. Yûsuf el-Kardâvî, Külliyyetü usûli’d-dîn’e girmeden önce onun buradan ayrılıp I. Fuâd Üniversitesi’ne geçtiğini, ancak daha sonra kendisiyle kurduğu sıkı ilişki sayesinde ondan faydalandığını belirtir (İbnü’l-ḳarye, I, 413).

Emekliliğinin ardından bir süre Sudan’da Hartum Üniversitesi’nde görev yapan Muhammed Yûsuf öğretim ve yönetim alanlarında bazı değişiklikler gerçekleştirdi. 1960’ta Evkaf Bakanlığı’nda davet ve kültür müsteşarlığına getirildi, Minberü’l-İslâm dergisini çıkardı, çağdaş bir tefsir, fıkıh ve hadis alanlarında eserler hazırlamak üzere komisyonlar oluşturdu. Kur’an’ın bantlara okunması ve zekât kurumunun teşkili onun teşebbüsleri sonucunda gerçekleşti. Ancak sağlık sorunları yüzünden görevinden ayrılıp sadece bazı komisyonlara ve kongrelere katılmakla, eser telifi, radyo konuşmaları hazırlama gibi çalışmalarla yetindi. Yoğun faaliyetleri evlenip bir aile kurmasına imkân vermedi. Çağın ihtiyaçlarına uygun sahih bir İslâm anlayışının yerleşmesi, İslâm ümmetinin problemlerine çözüm aranması, dinî eğitim sisteminin yeniden ele alınması, fıkıh, felsefî ve ahlâkî düşünce alanlarında tecdid gibi konularda çaba harcadı. Bu maksatla evini cuma günleri serbest olarak, diğer günlerde randevu almak suretiyle düşünce arkadaşları ve talebelerine açıp bir fikir kulübü haline getirdi. Son dönemlerinde şeker hastalığına yakalandı, 8 Ağustos 1963 tarihinde vefat etti ve Zekāzîk’e 7 km. mesafedeki Mît Ebû Ali köyünde defnedildi. Ali Abdülâl Rebî‘ İsmâil, el-Üstâẕ ed-duktûr Muḥammed Yûsuf Mûsâ: Ḥayâtühû ve ârâʾühû ve difâʿuhû ʿani’l-İslâm (yüksek lisans tezi, 1991, Câmiatü’l-Ezher külliyyetü’d-da‘veti’l-İslâmiyye) ve talebesi Muhammed ed-Desûkī Muḥammed Yûsuf Mûsâ: el-Faḳīhü’l-feylesûf ve’l-muṣliḥu’l-müceddid (Dımaşk 1424/2003) adıyla birer eser kaleme almışlardır.

Muhammed Yûsuf Mûsâ tarih boyunca felsefenin temel konusunu teşkil eden Allah, âlem ve insana dair verdiği temel bilgilerle Kur’an’ın müslümanları en geniş anlamıyla felsefî düşünceye yönelttiğini (el-Ḳurʾân ve’l-Felsefe, s. 12-13, 30-31, 64, 175), Kur’an beyanlarının bütün bu konularda nihaî cevap olduğunu belirtir (a.g.e., s. 16, 18, 176). Roma hukukunun İslâm hukukuna tesiri konusunda Doğu ve Batı’da ileri sürülen görüşleri geniş biçimde ele alıp İslâm hukukunun diğer hiçbir hukuk sisteminin etkisinde oluşmadığını, fethedilen ülkelerde karşılaşılan farklı toplumların örf ve âdetlerinin müslümanlara etkisinin ise son derece sınırlı kaldığını, her dönemde İslâm’ın temel esasları çerçevesinde çözümler üretildiğini, buna karşılık Batı hukuklarının ve özellikle Fransız hukukunun İslâm hukukundan etkilendiğini söyler (el-Medḫal, s. 92-113; et-Teşrîʿu’l-İslâmî, s. 65-82).

Hukuk fakültelerindeki hukuka giriş ve hukuk tarihi ders kitapları formatında İslâm hukukuna giriş ve İslâm hukuk tarihine dair eserler kaleme alarak bu alanda öncü rol üstlenen Muhammed Yûsuf Mûsâ, İslâm hukuk tarihini doğuş, gençlik, olgunluk/tedvin ve yaşlılık/taklit şeklinde dört aşamada ele almıştır (el-Medḫal, s. 22 vd.; el-Emvâl, s. 19-63; et-Teşrîʿu’l-İslâmî, s. 8-21). İslâm hukukunun kaynakları bakımından bütün zaman ve mekânlarda yeni şartlara uyum sağlayacak ve yeni problemlere cevap verecek bir kapasiteye sahip bulunduğunu, müslüman toplumların Batı’ya bağımlı olmadan kendi özgün hukuklarını meydana getirebileceklerini ifade etmiştir. Bütün İslâm ülkelerinin yasamada fıkhı ilk kaynak olarak almaları gerektiğini, ancak bunun, insanlığın ortak hukuk düşüncesinin ve değerlerinin bir parçası olarak diğer toplumlardan ve Batı hukuk kurallarından faydalanmaya engel teşkil etmediğini, hatta bazan bunun gerekli olacağını belirtir. İslâm hukukunun artık geleneksel kalıplar içinde değil çağdaş bilimsel yöntemlerle öğretilmesi, sahâbe ve tâbiîn devrindeki etkin fıkhî faaliyet ve anlayışının örnek alınarak ictihad müessesesinin çalıştırılması, övülen ittibâ ile yerilen taklidin birbirinden ayırt edilmesi, bütün mezheplerin birikiminden faydalanılması, İslâm hukuku alanındaki araştırmalar için İslâm teşrî‘ akademisi gibi bir kurumun teşkili, önerdiği ve savunduğu görüşler arasındadır (el-Medḫal, s. 82-87, 229-240; et-Teşrîʿu’l-İslâmî, s. 60-63, 83-97).

Eserleri. Telif. Fıkıh. 1. el-Emvâl ve naẓariyyetü’l-ʿaḳd fi’l-fıḳhi’l-İslâmî: Maʿa medḫal li-dirâseti’l-fıḳh ve felsefetihî (Kahire 1372/1952, 1987, 1998). Başta hukuk fakültesi talebeleri olmak üzere İslâm hukukuna dair bilgi edinmek isteyenler için başvuru kitabı olarak hazırlanan eserde zaman zaman Mısır kanunlarıyla da karşılaştırmalar yapılmıştır.

2. Muḥâḍarât fî târîḫi’l-fıḳhi’l-İslâmî (I-III, Kahire 1373-1375/1954-1956, 1410). Sahâbe ve tâbiîn fıkhı, mezheplerin teşekkül devri, Ebû Hanîfe ve mezhebi şeklinde üç bölüme ayrılan eser Târîḫu’l-fıḳhi’l-İslâmî: Daʿve ḳaviyye li-tecdîdihî bi’r-rücûʿ li-meṣâdırihi’l-ûlâ adıyla da yayımlanmıştır (I-III, Kahire 1378/1958, 1964, 1966; Küveyt 1405/1985). Eseri Ahmed Meylânî Fıkh-ı İslâm Tarihi (İstanbul 1973), bir bölümünü de (s. 202-225) Abdülkadir Şener “Leys b. Sa‘d ile İmam Mâlik Arasındaki İhtilâf ve Yazışma” (AÜİFD, XVI, 1968, s. 131-154) adıyla Türkçe’ye çevirmiştir.

3. el-Medḫal li-dirâseti’l-fıḳhi’l-İslâmî (Kahire 1374/1954, 1380/1961, 2009).

4. el-İslâm ve ḥâcetü’l-insâniyye ileyhi (Kahire 1959, 1380/1961, 1416/1995; Küveyt 1398/1978; İng. trc. Islam and Humanity’s Need of it, Mısır Vakıflar Bakanlığı, el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şüûni’l-İslâmiyye Yayınları, gözden geçiren: Osman Emin, Kahire 1959, 1961, 1414/1993; Alm. trc. Elisabeth Khorshed, Islam und dessen Notwendigkeit für die Menschheit, Kalyoub 1960; Kairo 1427/2006).

Müellifin bu alandaki diğer eserleri de şunlardır: Dürûs fi’l-fıḳhi’l-Kitâb ve’s-sünne: el-Büyûʿ menhecühû ve taṭbîḳuhû (Kahire 1953), Fıḳhü’l-Kitâb ve’s-sünne: el-Büyûʿ ve’l-muʿâmelâtü’l-mâliyyetü’l-muʿâṣıra (Kahire 1954), Aḥkâmü’l-aḥvâli’ş-şaḫṣiyye fi’l-fıḳhi’l-İslâmî (Kahire 1376/1956, 1378/1958), Ebû Ḥanîfe ʿaṣruhû ve ḥayâtühû ve meẕhebühû ve itticâhâtühü’l-fıḳhiyyetü’l-insâniyye (Kahire 1377/1957), Ebû Ḥanîfe ve’l-ḳıyemü’l-insâniyye fî meẕhebih (Kahire 1957), el-Fıḳhü’l-İslâmî: Medḫal li-dirâsetihî-niẓâmü’l-muʿâmelâti fîh (Kahire 1377/1958), el-İslâm ve müşkilâtüne’l-ḥâżıra (Kahire 1958), en-Neseb ve âs̱âruhâ (Kahire 1377/1958), et-Tereke ve’l-mîrâs̱ fi’l-İslâm maʿa medḫal fi’l-mîrâs̱ ʿinde’l-ʿArab ve’l-Yehûd ve’r-Rûmân (Kahire 1960, 1967), et-Teşrîʿu’l-İslâmî ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’l-Ġarbî (Kahire 1960, 1986; Beyrut 1412/1991), İbn Teymiyye (Kahire 1381/1962, 1408/1988), Niẓâmü’l-ḥükm fi’l-İslâm (Kahire 1383/1963, 1408/1988; Hukuk Fakültesi’nde yüksek lisans öğrencileri için hazırlanan ders notlarından oluşturulmuştur), el-İslâm ve’l-ḥayât (Kahire 1991, 2. bs.; çeşitli dergilerde çıkan yazılarından meydana gelmektedir).

Felsefe ve Ahlâk: Mebâḥis̱ fî felsefeti’l-aḫlâḳ (Kahire 1362/1943), Târîḫu’l-aḫlâḳ (Kahire 1362/1943, 1373/1953), Felsefetü’l-aḫlâḳ fi’l-İslâm ve ṣılâtühâ bi’l-felsefeti’l-İġrîḳıyye (Kahire 1364/1945), İbn Rüşd el-feylesûf (Kahire 1945, 1949), en-Nâḥiyetü’l-ictimâʿiyye ve’s-siyâsiyye fî felsefeti İbn Sînâ (Kahire 1952), el-Ḳurʾân ve’l-felsefe (Kahire 1378/1958, 1982, 1433/2010, 2012; aynı zamanda doktora tezinin ilk kısmı olan ikinci tezi La perspective philosophique du Coran’ın Arapça tercümesidir), Beyne’d-dîn ve’l-felsefe fî reʾyi İbn Rüşd ve felâsifeti’l-ʿaṣri’l-vasîṭ (Kahire 1378/1959; Beyrut 1408/1988; L’attitude d’Ibn Rochd à l’égard de la philosophie et de la religion adlı asıl doktora tezinin Arapça tercümesidir), el-ʿAḳīde ve ḫaṭarü’l-inḥirâf (Kahire 1963), el-Aḫlâḳ fi’l-İslâm (Beyrut 1412/1991, 2. bs.).

Tercüme. 1. el-Medḫal li-dirâseti’l-felsefeti’l-İslâmiyye (Léon Gauthier’in Introduction à l’étude de la philosophie musulmane adlı eserinden, Kahire 1364/1945).

2. el-ʿAḳīde ve’ş-şerîʿa fi’l-İslâm (Abdülazîz Abdülhak ve Ali Hasan Abdülkādir ile birlikte; I. Goldziher’in Vorlesungen über den Islam adlı eserinden, Kahire 1946, 1959). Ali Hasan Abdülkādir, Almanca aslından, M. Yûsuf Mûsâ da Fransızca tercümesinden (Le dogme et la loi de l’Islam) eserin belirli bölümlerini tercümeye başlamışlar ve hemen yarısına tekabül eden ilk üç bölüm tamamlanınca Ali Hasan Abdülkādir’in Londra’da İslâm Kültür Merkezi’nin başına geçmesi üzerine tercümeyi tek başına M. Yûsuf Mûsâ üstlenmiş, bu arada Abdülazîz Abdülhakk’ın çeviriyi tek başına tamamladığı öğrenilince her biri diğerinin tercümesini gözden geçirerek eser üç mütercimin adıyla yayımlanmıştır. Goldziher’in hatalarını tashih ve tenkit işini de büyük ölçüde Muhammed Ali en-Neccâr’dan faydalanarak M. Yûsuf Mûsâ yapmıştır.

3. el-Felsefe fi’ş-şarḳ (Paul Masson-Oursel’in La philosophie en orient adlı eserinden, Kahire 1947).

4. el-Ârâʾü’d-dîniyye ve’l-felsefiyye li-Fîlûn el-İskenderî (Abdülhalîm en-Neccâr ile birlikte; Émile Bréhier’nin Les idées philosophiques et religieuses de Philon d’Alexandrie adlı eserinden, Kahire 1954).

5. el-ʿİlm ʿinde’l-ʿArab ve es̱eruhû fî taṭvîri’l-ʿilmi’l-ʿâlemî (Abdülhalîm en-Neccâr ile birlikte; Aldo Mieli’nin La science arabe et son rôle dans l’évolution scientifique mondiale adlı eserinden, Kahire 1381/1962).

M. Yûsuf Mûsâ ayrıca İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edille fi’l-uṣûl (Ali Abdülmün‘im Abdülhamîd ile birlikte, Kahire 1369/1950) ve İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ: el-İlâhiyyât (II, Süleyman Dünyâ ve Saîd Zâyid ile birlikte, Kahire 1960) adlı eserlerini yayımlamıştır.

Muhammed Yûsuf’un bazı makaleleri şunlardır: “Avicenne et l’Azhar” (La revue du Caire [Millénaire d’Avicenne [Abou Ali Ibn Sina]: numéro d’hommage], XXVII/141, Juin 1951, s. 140-165); “Fi’l-Musṭalaḥâti’l-İslâmiyye” (MMLA, XI, Kahire 1959, s. 209-218); “er-Risâle li’l-İmâm eş-Şâfiʿî” (Türâs̱ü’l-insâniyye, Kahire 1960, I, 405-418); “Târîḫu’l-felsefeti’l-ḥadîs̱e” (Yûsuf Kerem: Müfekkiran ʿArabiyyen ve müʾerriḫan li’l-felsefe: Buḥûs̱ ʿanhü ve dirâsât mühdât ileyhi, nşr. Âtıf el-Irâkī, Kahire 1988, s. 509-516; Mecelletü’l-Kitâb, VIII/7, 1949’dan alınan bu yazıda arkadaşı Yûsuf Kerem’in Târîḫu’l-felsefeti’l-ḥadîs̱e adlı eserine bazı eleştiriler yöneltmiştir); “Ḥavle tefsîri Mecmaʿi’l-beyân: mine’s-Sübüli’l-ʿameliyye li’t-taḳrîb” (Mesʾeletü’t-taḳrîb beyne’l-meẕâhibi’l-İslâmiyye, nşr. Abdullah el-Alâyilî, Kahire 1414/1994, s. 60-66); “Fî Sebîli’t-taḳrîb” (a.e., s. 67-71).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 310-312 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.